Padom socijalizma, tradicionalne religijske institucije u Srbiji vratile su dio političke i društvene važnosti. Inzistiranjem na nacionalizmu i ultrakonzervativizmu nastojale su kompenzirati nedostatak “ideološkog narativa” i nadoknaditi gubitak crkvenog utjecaja za vrijeme projekta modernizacije u SFRJ. No istaknutu političku ulogu Srpske pravoslavne crkve slabo su pratile ozbiljnije posljedice u smislu onoga čime se ta organizacija formalno bavi: širenja vjere.
Srpska pravoslavna crkva (SPC) jedan je od najaktivnijih političkih činilaca na geografskom prostoru svog delovanja, no u tom smislu ona nije nikakav izuzetak među tradicionalnim verskim zajednicama na svetu. Ako uporedimo zemlje proistekle iz raspada Jugoslavije, verske zajednice imaju određeni broj zajedničkih stavova, u prvom redu one prema bivšoj zajedničkoj državi i njenoj politici, a i uobičajeni set konzervativnih stavova vezanih uz takozvanu tradicionalnu porodicu, abortus itd. Takođe, zajedničko im je i to što su u toku ratnih krvoprolića igrale nemerljivu ideološku ulogu opravdavanja “svoje strane”.
Ipak, ni SPC ni bilo koja druga verska zajednica neće priznati svoje delovanje kao političko, čak ni kada je u pitanju odnos prema ratovima iz devedesetih, a još manje kada se govori o pitanjima iz svakodnevnog života. To se posebno odnosi na povratak imovine, koji treba posmatrati u okviru specifičnog odnosa verskih zajednica prema socijalizmu, ali i konkretnog materijalnog interesa vezanog uz ogromne površine zemlje i razne objekte. I u vreme sveopšte štednje i svaljivanja sve većeg tereta budžetske stabilnosti na obične ljude, Crkva, koja vrti ogromne novce, i dalje ostaje netaknuta bilo kakvim porezima. To su, ukratko, određene zajedničke strane velikih verskih zajednica koje se nazivaju tradicionalnim.
Međutim, pored opštih i zajedničkih mesta koje su imanentne većini zemalja i većini velikih konfesija, SPC ima određene specifičnosti koje je izdvajaju, kako po načinu delovanja, tako i po svojevrsnim efektima tog delovanja. Koren tih specifičnosti, naravno, leži u istorijskim okolnostima i načinima na koje je SPC upravljala tim okolnostima. Kao prvo – jer je najupadljivije pa i najznačajnije – uzmimo za primer odnos prema nacionalizmu. Često se govori o tome da je Crkva jedan od stožera nacionalističke ideologije i sa ovim se svako može složiti, ali to nije dovoljno. SPC je, pre svega, uobličila taj nacionalizam prema svojoj potrebi. Danas je sasvim uobičajeno da se pripadnost pravoslavnoj crkvi smatra nužnim uslovom za pripadnost srpskom nacionalnom korpusu.
Sama SPC dakle stoji na stanovištu da između “biti Srbin/kinja” i “pravoslavac/ka” stoji znak jednakosti, a takav stav je usvojila i ogromna većina nacionalista. On se, između ostalog, očitava u nacionalističkoj simbolici čuvena “tri prsta”. Pozdrav sa uzdignuta tri prsta prvo je lansirala sada potpuno zaboravljena “Srpska svetosavska stranka” sveštenika u penziji Žarka Gavrilovića koji se i kasnije, posle gašenja stranke, isticao svojim ultrakonzervativnim, homofobnim i, naravno, nacionalističkim stavovima. Kasnije su taj pozdrav usvojili pripadnici Srpskog pokreta obnove i dugo je predstavljao svojevrsnu potvrdu opozicionog identiteta, naravno, ako “opoziciju” u Srbiji devedesetih u prvom redu shvatimo kao konglomerat raznih antikomunističkih snaga koje napadaju Miloševića kao “komunistu” ne prigovarajući vođenju rata, već njegovom neefikasnom vođenju.
Nema krsta bez tri prsta
Tri prsta formalno predstavljaju “Oca, Sina i Svetog duha”, odnosno gestu koju pravoslavni hrišćani prave dok se krste. U međuvremenu je ovaj pozdrav usvojen kao simbol identifikacije pripadnosti srpskoj naciji i, sledstveno, pravoslavnoj crkvi, a u tom smislu su ga usvojile i pristalice nekih režimskih stranaka. U novije vreme došlo je do pokušaja da se ovaj pozdrav modifikuje u spojena tri prsta, baš kao što vernici čine dok se krste, i to pokušavaju da popularišu nacionalističke snage iz novijih organizacija: Dveri, Zavetnici, ranije Obraz, pa i deo članstva Srpske radikalne stranke. Jedan od motiva za ovu promenu (koja još uvek nije kompletna, a pitanje je i da li će ikada biti) jeste mističarsko objašnjenje prema kojem ta tri prsta treba da budu spojena jer “Otac, Sin i Sveti duh” ne smeju da se razdvajaju. Drugi je taj što su sveprisutne društvene mreže ipak ubedile deo srpskih nacionalista da su uzdignuta tri prsta svojstvenija ustašama i SS-ovcima, na osnovu fotografija iz Drugog svetskog rata.
Postoji određena tendencija da se istorija SPC neposredno veže za istoriju čitavog srpskog naroda, a ta je tendencija povezana sa pogledom crkve na svoju ulogu u prošlosti. Autokefalnost (nezavisnost) je izborena još za vreme Rastka Nemanjića – Svetog Save, i od tog trenutka razvoj pravoslavlja u Srbiji ima i svoje teološke specifičnosti, u smislu da je ono što se naziva “svetosavljem” zapravo predstavljalo pravoslavlje koje je inkorporiralo određene elemente narodnih verovanja. Međutim, glavnu ulogu je Crkva odigrala za vreme osmanske dominacije ovim prostorima. Smatra se da je SPC bila jedina institucija koja je održala ono što je kasnije nazvano nacionalnim identitetom. Iz ove perspektive gledano, pre se može reći da ga je konstruisala, nego očuvala. U tom periodu treba tražiti i osnovu za stav o tome da je pripadnost naciji jednaka sa pripadnošću konfesiji.
Taj stav, međutim, u praksi je mnogo komplikovaniji nego što bi moglo da se zaključi na prvi pogled. Naime, srpski nacionalisti koji usvajaju ovakav stav (velika većina) na taj način ne samo da odbacuju jedan deo naroda koji bi neki drugi nacionalizam, postavljen drugačije, rado prigrlio, nego takođe pokušavaju da uključe one koji su u međuvremenu emancipovali svoju nacionalnost, poput Makedonaca ili Crnogoraca, a kojima SPC ne priznaje pravo na autokefalnost (samostalnost) crkava, blokirajući njihove pokušaje da budu kanonski priznate. Na neki način, SPC danas nastavlja politiku tretiranja Makedonije i Crne Gore na sličan način kao što je to činjeno u periodu između dva svetska rata.
Odbegle crkve
Makedonska pravoslavna crkva još od 1968. godine pokušava da se izbori za svoju samostalnost, ali joj to ne uspeva, jer je za kanonsko priznavanje među drugim pravoslavnim crkvama nužno da se sve priznate članice sa tim slože, dakle i SPC, što ona u dogledno vreme neće učiniti, iako postoji određena verbalna spremnost da pod određenim uslovima do toga dođe. Na teritoriji Republike Makedonije zato sada deluje MPC, nepriznata među drugim pravoslavnim crkvama, te Pravoslavna ohridska arhiepiskopija, koja je u kanonskom jedinstvu sa SPC. Po pitanju crnogorske crkve stvari su još zaoštrenije, jer dok veći deo klera i vernika Makedonce (bez obzira na stav o crkvama) ipak smatra nacionalnošću, u pogledu Crnogoraca taj stav je drugačiji. Srpski nacionalisti Crnogorce posmatraju kao integralni deo srpske nacije, “srpsku Spartu” itd., a pošto je princip organizacije pravoslavnih crkava nacionalni, SPC ne pristaje na odvajanje crnogorske crkve zato što smatra da je reč o Srbima.
No, istorijski gledano, crnogorska crkva postala je deo SPC tek 1920. godine. Ta je crkva, kako se to kaže, “obnovila” svoj rad tek 1993. godine. Jer se još od ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine smatralo da je crnogorska crkva autokefalna zbog toga što nije bilo druge u čijem sastavu bi bila. Tek se stvaranjem Kraljevine SHS 1920. godine tamošnja Mitropolija uključuje u SPC, iako je od 1855. godine bila upisana u registar autekefalnih crkava u katalogu Veseljenske patrijaršije koji je objavljen u Atini. Današnji čelnik ove mitropolije (u sastavu SPC) je čuveni Amfilohije Radović sa vrlo kontroverznom reputacijom u rodnoj Crnoj Gori. Istovremeno, Crnogorska pravoslavna crkva danas ne samo da nije priznata, nego je Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije anatemisao/izopštio/isključio njenog čelnika Miraša Dedeića u obredu koji je obavio patrijarh Vartolomej I.
U svakom slučaju, u samoj Crnoj Gori SPC ima veću podršku vernika od CPC (približno 49 odsto prema približno 35 odsto po podacima iz 2010. godine), a poseduje i sve najznačajnije objekte koje se smatraju svetinjama, poput manastira Svetog Vasilija Ostroškog (gde je nedavno mitropilit Amfilohije odlikovao Emira Kusturicu ordenom SPC), Cetinjskog manastira, manastira Morača i tako dalje… Sa druge strane CPC – koja tvrdi da ima oko 50 hiljada vernika – pored Crne Gore svoje sledbenike ima i u Vojvodini (selo Lovćenac, mesto naseljeno Crnogorcima nakon Drugog svetskog rata) i – u Argentini. Ovo su samo neki od primera koji nam ukazuju na dubinu i karakter angažmana SPC kao institucije koja za sebe tvrdi da se ne bavi politikom.
Raskoli i podele
Postoji jedan značajan period u istoriji razvoja SPC na koji treba obratiti posebnu pažnju, a to je period druge polovine dvadesetog stoleća. Naime, objekti SPC u inostranstvu, pre svega u SAD, postali su mesta okupljanja političke, nacionalističke emigracije. Većina tadašnjih emigranata je sa nepoverenjem posmatrala sve što se dešava u Jugoslaviji, pa su tako i ondašnju SPC smatrali “komunističkom”. To je dovelo do raskola (termin za podelu koji se zvanično koristi u SPC), kada je 1963. godine raščinjeni američki vladika Dionisije odbio poslušnost Svetom sinodu i Verskoj komisiji i osnovao posebnu crkvenu organizaciju tipično američko-hladnoratovskog imena – Slobodna SPC.
Čitav poduhvat je neodoljivo podsećao na situaciju sa ruskom crkvom posle Oktobarske revolucije i osnivanje “Ruske zagranične crkve”. Ova podela bila je na snazi do 1992. godine kada je obredom koji su zajedno izvršili tadašnji patrijarh Pavle i poglavar SSPC Irinej ona i zvanično okončana. Ipak, pojedine parohije u Engleskoj (procenjuje se da su u pitanju nastavljači dela ljotićevskih emigranata) nisu prihvatile pomirenje i još uvek su zvanično van SPC. Bez obzira na to, ono oko čega se u slažu je reafirmacija lika i dela Nikolaja Velimirovića, predratnog vladike koji je u međuvremenu proglašen za sveca (Nikolaj Ohridski i Žički), a koji je u toku rata bio interniran u manastiru zbog podrške puču 27. marta 1941. godine.
Pred kraj rata on je bio interniran i u Dahau na jedan mesec, odakle je pušten na intervenciju Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. Danas se Velimirović smatra jednim od najznačajnijih teologa u istoriji SPC. Iako postoji jasni antisemitski zapisi, Crkva uporno negira njegov antisemitizam, kao što se ne pominje ni to da je svojevremeno odlikovan Gvozdenim krstom koji mu je uručio nemački poslanik u Beogradu zbog rada na poboljšanju nemačko-srpskih veza. Sličnu sudbinu doživeo je tadašnji patrijarh Gavrilo, međutim njega danas retko ko pominje, naročito zbog činjenice da se on 1947. godine vratio u zemlju i ponovo seo na tron patrijarha, za razliku od Nikolaja koji je otišao u SAD, gde je do smrti neumorno radio protiv SFRJ.
Mrtvi knezovi i kosovski manastiri
SPC je naposletku aktivno učestvovala u raspadu te zemlje: na primer (krajem osamdesetih godina) organizovala je “turneju” mumificiranih ostataka kneza Lazara Hrebeljanovića (car Lazar iz epskih pesama, komandant vojske srpskih feudalaca u prvoj bici na Kosovu polju), zatim izvodila pogrebne obrede na mestima stradanja Srba od ustaša i time ne samo demonstrirala svoju novu poziciju u društvu, već pre svega mobilisala nacionalističke snage, te raspirivala nacionalistički sentiment. Treba u tom smislu pomenuti i ulogu SPC u trenutnim kosovskim dešavanjima. Naime, manastiri SPC koji su izgrađeni u srednjem veku koriste se kao snažan argument za polaganje prava Srbije na Kosovo.
Kada je 1991. godine počeo rat, sveštenici su blagoslovili “dobrovoljce” i njihovo oružje, otvoreno agitovali za rat, a vladike javno napadale protivnike rata. Za sve to vreme, pozicija SPC se neprestano uzdizala, imovina se uvećavala, najvećim delom povratom dobara koja su nacionalizovana ili konfiskovana nakon Drugog svetskog rata. I dan-danas, zvaničnik od koga se ponekad može čuti da nešto mora i oružjem da se brani (naročito Kosovo) jeste patrijarh Irinej. Ali sve to uz folklornu apstraktnu osudu rata kao takvog, u skladu s očekivanim stavom verskih zajednica.
Iako postoji mišljenje da je SPC jedinstvena celina, to se često ispostavlja kao netačno. Prvo, u političkom smislu, njeni dostojanstvenici često podržavaju različite strane. Na primer, čuveni vladika Mileševski Filaret je poznat kao jedini deklarisani Miloševićevac i za vreme rata u Bosni i Hercegovini se slikao sa mitraljezom na ramenu ispred oklopnog transportera. No svojevremeno je i SPO imao svoje pristalice prvenstveno u sveštenstvu nižeg ranga. Pomenuti Amfilohije Radović je svojevrsni politički lider u Crnoj Gori oko koga se okupljaju antirežimske, ali prosrpske snage. To nejedinstvo je nezvanično, o njemu govore takozvani “poznavaoci prilika” i razni analitičari, a vidljivo je uglavnom samu prilikom izbora novog patrijarha. Solidarnost među visokim zvaničnicima je oko nekih stvari ipak neupitna. Nakon 2000. godine izbila su tri efebofilska seksualna skandala: arhimandrit (iguman ili poglavar manastira) Ilarion je uhvaćen u nepriličnim seksualnim radnjama prema nekim dečacima i kažnjen premeštajem u drugi manastir uz određeno pokajanje. Međutim, dvojicu vladika koji su umešani u mnogo izraženije homoseksualne skandale – Pahomija i Vasilija Kačavendu – Crkva je branila do kraja.
Politički folklor, religijska marginalnost
Iako su bili suočeni i sa video snimcima, pored brojnih svedočenja, Sinod i Arhijerejski sabor su izbegli eksplicitnu osudu ove dvojice. Protiv Pahomija (Svetovno ime Tomislav Gačić) je pokrenut sudski postupak u Srbiji, ali je on zastareo zbog odugovlačenja. Kačavenda je bio vladika u Bosni, pa su za njega bili nadležni bosanskohercegovački sudovi koji se nisu mešali. Naposletku je nađeno solomnsko rešenje da se on sam povuče i tako pusti da preko slučaja padne prašina. Istodobno, skandali Crkvi ni najmanje ne smetaju da osuđuje homoseksualce koji nisu vladike i da se njeni članovi (ne obični vernici, nego i monasi) nalaze među militantnim homofobima koji napadaju povorku ponosa.
Jedini vladika koji jeste smenjen je Artemije koji je službovao na Kosovu. Njegov odgovor je bio nepriznavanje te odluke, pa se praktično odmetnuo od SPC, i sa delom lojalnog monaštva ima svoju organizaciju kojom rukovodi iz okoline Kraljeva. No on je smenjen ne zbog seksualnog skandala, nego zbog sumnje u nameštanje poslova jednoj građevinskoj firmi pod kontrolom njegovih pristalica. To možda najbolje ilustruje skalu važnosti u ovom trenutku. SPC se nalazi, na neki način, na vrhu svoje istorijske moći: uprkos idealizaciji prošlosti, retko kada je Crkva bila u prilici da uživa u ovakvom društvenom statusu u svojoj istoriji. Ipak njen uticaj je više površan i folklornog karaktera, nego suštinski.
Navedimo samo jedan primer, ali vrlo značajan: u svom krstaškom pohodu protiv “bele kuge” i abortusa patrijarh Pavle je svojevremeno zapretio ekskomunikacijom svim lekarima i medicinskom osoblju koji učestvuju u abortusima. Ti isti lekari često u svojim ordinacijama imaju ikone, njihov esnaf ima zvaničnu slavu (sveti vrači Kozma i Damjan), ali broj abortusa nije smanjen, naprotiv. Kroz tu optiku treba posmatrati pravi uticaj Crkve na svakodnevni život. Sve se odvija strogo na simboličkoj ravni – mladi vernici koji se strastveno javno krste prolazeći pored crkava, obeležavanje porodičnih slava i nošenje religijskog nakita – brojanica, krstova, ikonica… A, kada život zapovedi, onda na abortus, ili šta god da je neophodno. Sve se, ionako, bar teorijski, ispravlja naknadnim pokajanjem ili javnim srbovanjem, mada konkretne donacije imaju takođe važan efekat.