Stanje suvremene srpske socijaldemokracije ne odudara previše od situacije u drugim evropskim zemljama. Današnji “nasljednici” socijaldemokratskih pokreta s kraja 19. stoljeća u potpunosti su napustili ishodišna politička načela, ali za razliku od mnogih evropskih pandana izgubili su u potpunosti i bilo kakav politički utjecaj. Ideološki se oslanjajući na “zapadnjačke” i “građanske” vrijednosti zadnjih dvadesetak godina upali su u zamku: miljenik Zapada je postao bivši radikal.
Začetak socijalističkih ideja u Srbiji nalazi se u periodu Kneževine Srbije, u drugoj polovini XIX stoleća. U to vreme, još uvek međunarodno nepriznata, ali faktički nezavisna Kneževina, pod upravom tada kneza, a kasnije kralja Milana, šalje određeni broj mladića u inostranstvo na školovanje. Među njima je bio i Svetozar Marković, rođen u Zaječaru. On je za vreme svog školovanja u Rusiji došao u dodir sa narodnjaštvom, uključivši se u rad revolucionarnih kružoka. Iz tog perioda, ostao je uticaj Černiševskog, Hercena i Dobroljubova. Posle Rusije, školovanje nastavlja u Švajcarskoj gde je počeo da proučava naučni socijalizam. Svetozar Marković je živeo kratko, samo 28 godina, ali je ostavio impresivno delo iza sebe koje je uticalo kako na razvoj društvene misli, tako i na književni i umetnički život.
Naime, pored unošenja socijalističke ideje u ruralnu Srbiju, Marković je označio i kraj romantizma te prelazak u realizam u umetnosti delom “Pevanje i mišljenje”. Veoma rano je došao u sukob sa režimom Milana Obrenovića koji je na kraju posredno doprineo Markovićevoj preranoj smrti. Naime, još za vreme školovanja u Cirihu objavio je članak u novosadskoj “Zastavi” zbog kojeg je izgubio stipendiju. Ostavši bez sredstava za školovanje, vratio se u Srbiju i pokrenuo list “Radenik” koji je izlazio 1871-72. godine, a potom prelazi u Kragujevac gde pokreće list “Javnost” 1873. godine. Zbog svoje političke delatnosti i tekstova protiv vlasti, 1874. godine je osuđen na devet meseci zatvora iz kojeg izlazi toliko bolestan od tuberkuloze da umire u Trstu 1875. godine.
Trag koji je Svetozar Marković ostavio za sobom je vrlo dubok, imajući u vidu ne samo njegovu preranu smrt, već pre svega sastav tadašnjeg srpskog društva u kome je radništvo činilo jedan vrlo tanak, jedva postojeći sloj stanovništva, a pismenih je bilo još manje. Iste godine kada je Marković umro, pokret koji je uobličavao i stvarao ostvario je svoju prvu izbornu pobedu. Na lokalnim izborima u Kragujevcu u novembru mesecu 1875. godine, lista socijalista i radikala potukla je režimske liberale sa 7:1. Režim je pokušao da u februaru 1876. godine organizuje zbor na kome je bila pripremljena smena izabrane uprave, ali je plan demaskiran, pa su organizovane demonstracije koje su to sprečile, a taj događaj ostao je upamćen pod nazivom “Crveni barjak”, jer su demonstranti kroz grad proneli veliku crvenu zastavu na kojoj je ćiriličnim pismom bila napisana reč “samouprava”. Bila je to prva politička pobeda mladog socijalističkog pokreta, ne samo u Srbiji, već i mnogo šire.
Svetozar Marković je duboko postavio temelje nove ideologije; bio je revolucionar, a ne reformista. U jednom od svojih ključnih dela “Srbija na istoku”, izneo je mišljenje suprotno tada prihvaćenom, da se nužno mora ići jednu po jednu stepenicu u razvoju kapitalizma da bi se sistem srušio u njegovoj krajnjoj formi. Naprotiv, on je smatrao da se faze mogu i preskočiti, smatrajući porodičnu zadrugu, analognu ruskoj “obščini” nekom vrstom zametka novog društva u kome su sredstva za proizvodnju podruštvljena, jer u porodičnoj zadruzi svojina je bila kolektivna. Takođe, zastupao je ideju o Balkanskoj konfederaciji, kao odgovoru na ekspanzionizam novooslobođenih država.
Potpuni zaokret radikala
Radikali, koji su baštinili Markovićeve ideje, posle njegove smrti postepeno ih napuštaju. Osnivanje radikalne stranke 1881. godine pod Pašićevim rukovodstvom označio je zaokret, prvenstveno u delu agrarne politike, jer se Marković izjašnjavao za kolektivno vlasništvo nad zemljom, a zalagali su se za ustavne reforme, narodnu umesto stajaće vojske, parlamentarnu demokratiju i opšte pravo glasa. U vrhu stranke bili su neki od najbližih saradnika i sledbenika Svetozara Markovića. Međutim, posle Timočke bune koje je izbila 1883. godine dolazi do potpunog zaokreta. Desetodnevna buna koja je izbila zbog namere vlasti da oduzima privatno naoružanje ugušena je u krvi. Zbog dva članka o ovom pitanju u radikalskoj “Samoupravi”, kralj Milan Obrenović ih optužuje za organizaciju oružane pobune i hapsi skoro čitavo rukovodstvo stranke, osim Pašića koji uspeva da prebegne u Bugarsku. Jedan deo njih, računajući i Pašića, dobija smrtne presude, koje nisu izvršene. Demoralisani radikali bili su spremni za kompromis, posle čega su, korak po korak, postajali sistemska, a ubrzo i režimska stranka. Srpska socijaldemokratija je čekala svoju sledeću generaciju.
Tu generaciju predvodio je Dimitrije Tucović. Ideje Svetozara Markovića koje su njegovi savremenici izdali, počele su da ozbiljnije utiču krajem XIX i početkom XX veka. Od skromne propagandne grupe, 1901. godine prvo je obnovljeno “Beogradsko radničko društvo”, a zatim i “Odbor za vođstvo pokreta”. Predvodili su demonstracije protiv Pašića, zalagali se za stvaranje sindikata, a nakon demonstracija protiv kralja Aleksandra Obrenovića, Tucović je primoran da beži. Nakon “Majskog prevrata” kada je ubijen Aleksandar Obrenović, Tucović se vraća i iste godine, 1903., dolazi do osnivanja Srpske socijaldemokratske partije (SSDP).
SSDP postaje članica Druge internacionale, u okviru koje dolazi u sukob sa tada dominatnom austrijskom socijaldemokratijom, prvenstveno po pitanju aneksije Bosne i Hercegovine. Pored žive propagandne i obrazovne aktivnosti, ovaj period u razvoju SSDP karakteriše principijelna antiratna politika. Iako je i u drugim partijama bilo frakcija koje su zauzimale ovu poziciju, protiveći se oportunizmu Druge internacionale, SSDP je bila jedina čiji su poslanici glasali protiv ratnih kredita. Istovremeno, to su bili jedini poslanici u Evropi koji su tako glasali u nacionalnim parlamentima. Uprkos takvom stavu, koji je u to vreme bio na liniji koju je zastupao Lenjin, sam Tucović, kao i drugi članovi partije nisu izbegli učešće u njemu. Razlog za to je dvojake prirode: prvo, napad Austro-Ugarske na Srbiju posmatrali su kao agresivni čin jedne imperije; drugo, delili su sudbinu većine naroda. “Neću ni sada, kao što nisam nikada, ni pomišljati da sebe sklanjam od sudbine koja pratio ceo narod”, pisao je ocu Tucović na početka Prvog svetskog rata. Poginuo je na njegovom početku, 1914. godine u Kolubarskoj bici u blizini Lajkovca.
Nasljeđe Dimitrija Tucovića
Političko zaveštanje SSDP je značajno i duboko, a isto se može reći i za delo Dimitrija Tucovića. Pored prevođenja Marksa, Bebela, Kauckog i drugih, Tucović je objavljivao i dela koja su jedinstvena, kako u vremenu u kome su nastala, tako i danas. Možda najbolji primer za to je knjiga “Srbija i Arbanija: jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije” (u kasnijim izdanjima ove knjige kojih nije bilo mnogo, u naslovu stoji oblik “Albanija”, ali je “Arbanija” original, prim. NG). U ovoj knjizi je iznesena kritika politike Kraljevine Srbije prema Albaniji, kao i zločini koji su počinjeni nad Albancima. Izdata posle dva balkanska rata, odnosi se na događaje koje je tadašnja javnost, a današnja istoriografija opisivala kao kraj turskog državnog i vojnog prisustva posle više stotina godina. U toj opijenosti pobedom niko se nije bavio civilnim i nevinim žrtvama, a još manje je neko hteo vojsci, koja je dostigla vrhunac ugleda, da prigovara bilo šta. U atmosferi nabujalog i razbuktalog nacionalizma posle pobeda u dva balkanska rata, a pod pritiskom Austro-Ugarske i sve izvesnijeg novog rata, Tucović objavljuje ovo istorijsko delo u kome je napisao da je “izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom”, koje je okvalifikovao kao zločinačko delo zbog koga se mora ispaštati. Za srpske trupe rekao je da nisu ušle u Albaniju kao brat, već kao osvajač. Iste godine kada je objavljena knjiga, Tucović je poginuo.
Sa druge strane, napadao je politiku o nacionalnom pitanju austrijske socijal-demokratije. Politika Austro-Ugarske bila je okvalifikovana kao kolonijalno-porobljivačka, a socijal-demokrate je optužio za podršku toj politici. To je bio samo jedan deo razilaženja sa partijama Druge internacionale.
Po završetku Prvog svetskog rata, članovi SSDP su većim delom zauzimali boljševičke pozicije. Članovi SSDP koji nisu usvajali revolucionarni program novoosnovane Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), nazvani su “centrumaši” i u prvo vreme su bili frakcija. Međutim, kada su posle Vukovarskog kongresa i promene imena u KPJ izdali svoj “Manifest opozicije KPJ”, isključeni su iz partije, pa su onda, zajedno sa njihovim istomišljenicima iz BiH i zajedno sa nemačkim socijalističkim grupama iz Banata osnovali Socijalističku radničku partiju Jugoslavije koja je kasnije, ujedinivši se sa još dve slične organizacije, stvorila Socijalističku partiju Jugoslavije.
Zbog oportunizma unutar svojih redova ova organizacija jednostavno nije bila u stanju da igra značajniju ulogu u političkom životu između dva velika rata. Iza sebe nije ostavila ništa politički značajno. Bili su članovi Druge internacionale. Živko Topalović, sekretar Socijalističke partije Jugoslavije, podržao je četnike Draže Mihailovića, te je bio član rukovodstva te organizacije. U svojstvu Mihailovićevog delegata odleteo je avionom u Italiju i ostao u emigraciji do smrti, 1972. godine. U odsustvu je 1946. godine osuđen je na 20 godina zatvora.
Period socijalističke Jugoslavije
U posleratnoj Jugoslaviji je nasleđe Srpske socijaldemokratske partije, kao i preteče Svetozara Markovića, bilo visoko vrednovano. Posmrtni ostaci Dimitrija Tucovića su 1949. godine su iz Lajkovca prebačeni na trg Slavija, gde je podignut spomenik. Taj spomenik, kao i kosti Dimitrija Tucovića biće po planu aktuelnih beogradskih vlasti sklonjene sa tog mesta na Novo groblje, u Aleju velikana, odnosno Aleju zaslužnih građana. Razlog je rekonstrukcija Trga i kružnog toka. Po Svetozaru Markoviću nazvan je veliki broj škola u Srbiji, a jedno vreme je današnja Jagodina nosila ime Svetozarevo, kao i jedan univerzitet koji je devedesetih promenio ime. Da ne bude zabune, škole nisu menjale imena.
Tokom postojanja jugoslovenskog samoupravljanja, nisu su javljale opozicione grupe koje bi se pozivale na socijaldemokratiju. U disidentskim krugovima u Beogradu bili su izmešani nacionalisti i liberali od kojih je kasnije nastala čitava silesija različitih političkih partija koje su se protiv Miloševićevog režima borile kao protiv komunističkog ili levičarskog. Sama Miloševićeva partija SPS je u to vreme pokušavala da se povremeno predstavi kao partija koja se poziva na bliskost sa španskim ili švedskim socijalistima. Početkom devedesetih osnovano je nekoliko partija sa socijaldemokratskim prefiksom, od kojih je jedna bila pokrenuta od bivših Miloševićevih saradnika, ali te partije nisu ostvarile uticaj na masovnijem planu.
Naravno, treba pomenuti dve partije iz Vojvodine – Ligu socijaldemokrata i Reformski savez, koje su, baštineći svoju verziju socijaldemokratije zauzimale principijelne antinacionalističke stavove i zagovarale autonomiju Vojvodine slično onoj iz Ustava iz 1974. godine. U drugoj polovini devedesetih počinje talas osnivanja različitih socijaldemokratskih partija poput Socijaldemokratske unije (SDU) koja se ocepila od Građanskog saveza Srbije, zatim Socijaldemokratija bivšeg generala Vuka Obradovića, a Demokratska stranka je počela da koketira sa socijaldemokratijom. Doživljaj socijal-demokratije ove generacije partija svodio se na vesternizatorske ideje i prosečnoj osobi ih je bilo vrlo teško razlikovati od liberala, ako je uopšte ikakve razlike i bilo.
Postmiloševićevska situacija
Posle pada Miloševića u oktobru 2000. godine LSV, Reformisti, SDU i SD postali su deo novog režima. Među politikolozima i teoretičarima se o socijaldemokratiji intenzivno, ali površno razmišlja. Uglavnom se oslanjaju na ankete koje govore da je u većem delu društva pozitivno doživljeno ono što bi moglo tradicionalno da pripada socijaldemokratskom korpusu ideja – solidarnost, ravnopravnost i slično. Po tim proračunima, neka socijaldemokratska stranka bi trebalo da dobije oko 10 odsto glasova. Međutim, to se ne dešava, iako je poslednjih godina većina novoosnovanih stranaka stavila neku od socijaldemokratskih odrednica u ime.
Sa druge strane, od pada Miloševića uvek imamo neku od socijaldemokratskih stranaka u vlasti. Prvo su to bili SDU i SD u okviru DOS (Demokratska opozicija Srbije, široka i labava koalicija stranaka koja je uspela da sruši Miloševića). Zatim je i Rasim Ljajić, prvo se odvojivši od SDA svoju partiju postavio kao regionalističku, da bi potom ono “S” u SDP počelo da znači “Socijaldemokratska” umesto “Sandžačka”. On je bio zastupljen u većini vlada u poslednjih 16 godina. Danas je njegova stranka jedna od onih koje su na zajedničkoj listi sa vladajućom Vučićevom SNS, uz Vulinov Pokret socijalista i SPO Vuka Draškovića ili Novu Srbiju Velje Ilića, da navedemo samo neke primere.
Kako bilo, od svih koji su to pokušavali, jedino je Demokratska stranka postala članica Socijalističke internacionale. SDU to nije bila, ali joj je omladina bila članica Omladinske socijalističke internacionale. Socijalistička partija Srbije je pokušala, ali je taj pokušaj za sada zaustavljen.
Mutni koncept socijaldemokracije
Zapravo, za većinu pomenutih socijademokratskih stranaka vrlo je maglovit sam pojam socijal-demokratije. To nije ni čudo, sa obzirom na to da zapadne socijaldemokratske stranke, poput nemačke, francuske, skandinavskih, pa i laburista, devedesetih u najvećoj meri napuštaju sadržaj te politike, zadržavajući jedino tradiciju imena. Socijal-demokratija se u današnjoj Srbiji često svodi na pokušaj da se preuzme deo biračkog tela koji, po analizama, ima sklonost ka ovoj ideji. Tim analizama, međutim, nedostaje ključni podatak: da li taj deo stanovništva, naklonjen socijal-demokratiji, uopšte izlazi na izbore ili apstinira, sa obzirom na to da je izlaznost na izborima oko 50 odsto. Bez obzira na deklarativnu orijentaciju, među današnjim socijal-demokratskim snagama nećemo naći nikoga ko, na primer, osporava privatizaciju kao koncept.
Što se tiče odnosa prema sindikatima, treba reći da je u DOS-u jedna od članica koalicije bila Asocijacija slobodnih i nezavisnih sindikata (ASNS), koja je važila za produženu ruku Demokratske stranke. SDU je gajila bliske odnose sa Ujedinjenim granskim sindikatima “Nezavisnost”, koji su se zalagali za privatizaciju. Socijalistička partija Srbije je, naročito devedesetih, imala podršku rukovodstva Saveza slobodnih sindikata Srbije (SSSS), koji su tada nazivani režimskim sindikatom.
Demokratska stranka ne ističe previše svoje članstvo u Socijalističkoj internacionali, ali je zato godine 2006. izdala brošuru “Moderna socijaldemokratija” u kojoj je sebe istorijski predstavila kao socijaldemokratsku od Đinđićevog preuzimanja stranke. Posle njegovog ubistva, po toj brošuri, dolazi do otklona od tih ideja sve dok Tadić ne preuzme rukovodstvo od Živkovića i Čede Jovanovića. Posle izbornog debakla 2012. godine, Tadić osniva svoju, još jednu, Socijaldemokratsku stranku Srbije (SDS). Razlog za neuspeh stranaka sa socijaldemokratskom iskaznicom po padu Miloševića treba tražiti u tome što su identifikovane kao gorljivi članovi novog režima, zagovornici “ekonomskih reformi” te bezuslovne saradnje sa zapadnim silama, a na kraju i deo čitave partokratije koja se kompromitovala.
Prema pomenutoj brošuri, članica Socijalističke internacionale socijaldemokratiju vidi u borbi za sledeće vrednosti: vladavina prava; parlamentarna demokratija; tržišna privreda; podrška sindikalizmu; briga o dugoročnom razvoju; solidarnost; rodna i starosna ravnopravnost; prijateljska država prema građanima; ekološka održivost ekonomije; miroljubiva spoljna politika. Zaključak u brošuri, koji se može smatrati i motivom DS za ovakvu orijentaciju iskazan je na sledeći način: “Tranzicija je bila kvalitetnija i sa manje trauma tamo gde su se dotadašnje komunističke partije preobrazile u socijaldemokratske ili tamo gde su sindikati bili jaki” (za šta su naveli primer Poljske).
Bivši radikal kao miljenik Zapada
Sve u svemu, ako socijaldemokratiju uzmemo po aršinima savremeno eufemistički rečeno “levog centra”, onda ćemo videti da takva politika u Srbiji praktično nikada nije igrala bitniju ulogu. Jer, dok su Svetozar Marković i Dimitrije Tucović, između ostalih, imali ogroman uticaj, oni nisu imali nikakve veze sa “centrom”. Naprotiv, bili su revolucionari koji su se suprodstavljali dominaciji velikih sila, u prvom redu Austro-Ugarske. Oni koji u modernim vremenima sebe vole da nazivaju socijaldemokratama u najvećem broju slučajeva vode izrazito nekritičnu prozapadnu politiku i kao što smo napomenuli, većini prosečnih birača/ca, skoro je nemoguće razlikovati liberale od socijaldemokrata, naročito imajući u vidu da često nastupaju u koalicijama.
Njihova argumentacija je bila logika “manjeg zla” – nacionalisti će doneti novu izolaciju, tako se govorilo 12 godina. Međutim, SNS, bivši radikali dobijaju izbore i sve izgleda kao da ih zapad voli. Takođe je jasno da je SNS dobar i uzoran učenik Zapada. To je napravilo pomor na takozvanom “levom centru” ili samo centru. Stranke su u rasulu, jer jedina stvar kojom su raspolagali – navodni ugled na Zapadu im je preuzeo bivši radikal. U ovom trenutku, SPS je najbliži tome da bude nekakva protivteža naprednjacima, jer su drugi po broju glasova, ali dve najveće partije ponovo prave koaliciju. Još gora vest po “građaniste” je da će u novoj vladi biti jedna deklarisana lezbijka. Šta njima preostaje? Za utehu, imaju nadu da će, poput svih vladajućih stranaka u Srbiji do sada, posle silaska sa vlasti doći na rub propasti. Uostalom, tačno to se njima dogodilo. Ali i Koštiničinom DSS-u pre toga, pa na neki način i SPS-u koji je uspeo da se oporavi.
Jasno je da postoji dubok jaz između tradicije srpske socijaldemokratije i njenih samozvanih naslednika. Bez obzira na to, veličina Svetozara Markovića i Dimitrija Tucovića ne može biti osporena. Njihovi likovi i njihovi primeri ostaju kao putokazi Srbiji, bez obzira na to šta govore ili rade oni koji se danas nazivaju socijaldemokratama.