Kao i u većini delova Istočne Evrope, obeležavanje fašističkih masakara u Bačkoj je poslednjih dvadeset i pet godina prošlo kroz nekoliko promena. Iako su zvanični deo ove antifašističke komemoracije u međuvremenu čvrsto preuzeli srpski nacionalisti, to nije poremetilo njihove odnose sa mađarskim nacionalistima sa kojima uvek nalaze zajednički jezik u antikomunizmu.
Prvi mesec svake godine u Novom Sadu i Bačkoj prožet je sećanjem na najveći zločin u istoriji grada, što sumorni januar Novosađanima čini još sumornijim. Ovaj zločin, u istoriografiji poznat kao Novosadska racija, provođen je od strane mađarskih fašističkih okupacionih vlasti tokom gotovo čitavog januara 1942. godine na području Novog Sada i šire okoline. Povod za ovu monstruoznu akciju bio je oružani sukob okupacionih vojnih jedinica sa grupom od oko četrdeset pripadnika partizanskog pokreta u okolini Žablja 4. januara 1942. godine. Odmah nakon ovog događaja krenula je odmazda prema pre svega srpskom i jevrejskom, ali i ostalom nemađarskom stanovništvu. U okolnim selima Žablju i Đurđevu zabeleženi su slučajevi istrebljenja čitavih porodica, a u Čurugu je ubijeno 30% stanovnika.
Kulminacija ovog sistematskog zločina prema civilnom stanovništvu desila se u Novom Sadu 21. januara, kada je proglašen početak racije, a svi izlazi iz grada blokirani od strane okupacionih jedinica. Tokom tri dana trajanja racije desio se pravi pogrom srpskog i jevrejskog stanovništva, pri čemu je metodologija zločina bila posebno monstruozna. Žrtve su odvođene na novosadsku plažu Štrand i današnji kej gde su bacani u Dunav kroz prethodno probušene rupe na zaleđenoj reci. Može se reći da je ovaj zločin stvorio duboko nepoverenje između srpske i mađarske zajednice u Vojvodini, koje je dodatno pojačano s pobedom nacionalističke kontrarevolucije u Jugoslaviji krajem 20. veka i sumanutim glavinjanjem srpskog nacionalizma od tada do danas.
Kao i u slučajevima ostalih velikih fašističkih zločina nad srpskim stanovništvom u Drugom svetskom ratu, i na primeru Novosadske racije može se prepoznati dobro znan model manipulacije zločinom od strane savremenih ideologa srpskog nacionalizma. Zločin se nacionalizuje i predstavlja pre svega kao zločin prema Srbima, bez obzira što je u njemu stradalo i ostalo slovensko stanovništvo u Bačkoj, baš kao i gotovo kompletna ovdašnja jevrejska zajednica. Ovakav način zloupotrebe zločina za svrhu ima viktimizaciju vlastite nacionalne zajednice sa ciljem kreiranja “mita o žrtvi” koji je prepoznatljiv u svakom evropskom nacionalizmu. Ovim se, dakako, kreira javna percepcija da je danas potrebno učiniti sve, pa i preventivno delovati, da se zločin iz prošlosti ne bi ponovio.
Eparhijska šapa
Ovaj obrazac je dosledno primenjen u praksi u ratovima na području bivše Jugoslavije. Danas ova mitološka koncepcija stvarnosti ima za cilj da u nacionalističkoj svesti opravda zločine počinjene u ime “srpstva” u pomenutim ratovima, baš kao što je služila kao argument za njihovo započinjanje. Nacionalizacija zločina i viktimizacija vlastite nacije dodatno se vrši manipulacijom brojem žrtava. Kao da obim i karakter zločina utvrđen u dosadašnjoj istoriografiji ne dočarava dovoljno svu monstruoznost Novosadske racije, u poslednjih nekoliko godina prisutan je trend uveličavanja broja žrtava, što je uobičajena karakteristika ovdašnje nacionalističke patologije već viđena na primeru uveličavanja broja žrtava Jasenovca. Dominantni promoter ovog trenda je, pre svih, Srpska pravoslavna crkva, odnosno njena vojvođanska ispostava – Eparhija bačka, na čelu sa episkopom Irinejom Bulovićem.
Tačan broj žrtava ovog masakra nikada nije sa sigurnošću utvrđen, ali se prema podacima jugoslovenske istoriografije među kojom se kao najrelevantnije izdvaja delo Zvonimira Golubovića,1 navodi da je na čitavom području Bačke u ovom događaju likvidirano više od 3800 ljudi, od čega 1246 na području samog Novog Sada. S druge strane, crkva svojim delovanjem na ovom polju afirmiše poprilično marginalno “Memorijalno društvo Racija 1942.” koje manipulisanje brojem žrtava zasniva na tezi Endrea Bajči-Žilinskog2 o 12.763 ubijenih u raciji. Ovaj broj ubijenih se pominje i u dokumentarnom filmu “Deca besmrtnosti” koji je urađen upravo u produkciji Eparhije bačke i prikazivan na Radio-televiziji Srbije. Ova revizionistička skupina navodi da je pravi broj žrtava skrivan i sitematski smanjivan u komunističkom periodu. Na ovaj način se kreira još jedan od konstitutivnih mitova svakog evropskog nacionalizma – “mit o zaveri”3 protiv vlastite nacije.
Kao što rekosmo, uloga Eparhije bačke u komemoraciji Novosadske racije je dominantna. U skladu sa opštim trendom desekularizacije srpskog društva koji je kulminirao nakon tzv. demokratskih promena 2000. godine, ova verska organizacija je u potonjoj deceniji “stavila šapu” na obeležavanje godišnjice ovog zločina. Osim toga što se komemoracija pretvorila u verski obred Srpske pravoslavne crkve i Jevrejske zajednice, episkop bački je u potonjoj deceniji uzimao sebi za pravo da određuje ko je od svetovnih, gradskih i pokrajinskih, zvaničnika podoban za učešće u komemoraciji žrtava racije. Važno je pomenuti i da episkop bački Irinej Bulović u hijerarhiji Srpske pravoslavne crkve zauzima isto mesto koje zauzima, recimo, Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović, sa kojim deli i vrlo slično poimanje svoje “duhovne misije” na teritoriji koja mu je data na “upravljanje”.
Komemorativni konflikt
Permanentni dvodecenijski konflikt između Irineja Bulovića i liberalnog dela vojvođanske političke scene, posebno tzv. autonomaške Lige socijaldemokrata Vojvodine, kulminirao je upravo na godišnjicu Novosadske racije 2012. godine, kada je episkop bački zabranio prisustvo predstavnicima gradskih i pokrajinskih vlasti iz redova ove političke opcije. Obezbeđenje Eparhije bačke, među kojima su pojedinci nosili maskirne pantalone ispod crkvenih matija, doslovno je fizički onemogućilo predstavnike svetovnih vlasti da uđu u prostor ispred spomenika žrtvama racije na Keju i polože vence. Ovo je predstavljao i najoštriji konflikt između vojvođanskih i novosadskih vlasti sa Srpskom pravoslavnom crkvom, u kom je crkva nedvosmisleno zauzela suprotstavljenu političku poziciju.
O dubini ovog sukoba, ali i moći Srpske pravoslavne crkve, govori i činjenica da je crkva zabranila prethodno najavljeni govor Efraima Zurofa, predsednika Centra “Simon Vizental”, samo zato što je ovaj na komemoraciju pozvan od strane gradskih vlasti. Ovaj “komemorativni konflikt” između predstavnika crkve i gradskih vlasti trajao je sve dok vlast u gradu nije preuzela desničarska koalicija predvođena Srpskom naprednom strankom, nakon čega predstavnici crkve i gradskih vlasti ponovo zajedno učestvuju u obeležavanju godišnjice zločina, iz čega se dosta lako da iščitati koju političku opciju preferira episkop bački i organizacija čiji je uposlenik. Revoltirana ovakvom instrumentalizacijom najgoreg fašističkog zločina u istoriji grada, antifašistička javnost Novog Sada predvođena Antifašističkom akcijom od 2012. godine organizuje alternativno i autonomno obeležavanje godišnjice Novosadske racije.
Sa druge strane, politički predstavnici mađarske zajednice u Vojvodini se drže vrlo rezervisano prema samom ovom događaju. Međutim, njihov odnos prema događajima iz Drugog svetskom rata takođe je revizionistički, uz gotovo identično reprodukovanje pomenutih nacionalističkih mitova. Kao što je pomenuto u jednom od naših pređašnjih tekstova, odmah nakon preuzimanja vlasti na republičkom nivou od strane Srpke napredne stranke, došlo je do približavanja i političke koalicije ove partije sa Savezom vojvođanskih Mađara. Jedan od prvih koraka u tom pravcu desio se 2013. godine kada je u Skupštini Srbije usvojena “Deklaracija o osudi akata protiv civilnog mađarskog stanovništva tokom 1944. i 1945. godine” u kojoj se navodi da su “pripadnici te nacionalne manjine iz nacionalnih razloga lišavani života, slobode ili drugih prava, bez sudske i administrativne odluke”.
Jedinstvo nacionalizama u različitosti
Ovom deklaracijom je, zapravo, pokušana revizija onoga što je 1944. godine utvrdila “Državna komisija za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača” Demokratske Federativne Jugoslavije na osnovu koje je, uglavnom na smrt, osuđeno oko 1000 lica mađarske nacionalnosti, i to u velikoj meri upravo zbog učešća u pogromima januara 1942. godine. Takođe 2013. godine je u Telečkoj postavljena i spomen ploča poginulim honvedima, pripadnicima mađarskih okupacionih snaga iz ovog severno bačkog mesta.
Ovakav sklad nacionalističkih opcija dve najveće nacionalne zajednice u Vojvodini ne treba da čudi. Srpska napredna stranka je od svog osnivanja u pobratimskim odnosima sa vladajućom partijom u Mađarskoj, Fideszom, sa kojom deli ideološku koncepciju “neliberalne demokratije”. Posvećujući posebnu pažnju fingiranju multikulturalizma pred tutorima iz Evropske unije, SNS je u SVM-u, koji je praktično ogranak Fidesza u Vojvodini, našao idealnog partnera iz redova najveće nacionalne manjine. Nema sumnje da će ova koalicija ideološki utemeljena, pre svega, na antikomunizmu, produbiti svoj doprinos istorijskom revizionizmu, svako u okviru svoje nacionalne zajednice. Baš u skladu sa vrednostima na kojima počiva današnja Evropska unija.
- Golubović, Zvonimir, “Racija u južnoj Bačkoj 1942. godine”, Novi Sad, Istorijski muzej Vojvodine, 1992. [↩]
- Endre Bajči-Žilinski je bio mađarski političar u ratnom periodu. Iako sam nacionalista, bio je protivnik nacizma, što je na kraju i platio glavom 1944. godine. [↩]
- Girardet, Raoul, “Politički mitovi i mitologije”, Beograd, Plato, 2000. [↩]