Prijepori koji dominiraju političkim sukobima u Crnoj Gori odražavaju se i na tretman Narodno-oslobodilačke borbe i njezin simbolički datum početka. Dok vladajuća garnitura nastoji parazitirati na dijelu partizanskog nasljeđa, različite opozicijske snage sudjeluju u pokušajima rehabilitacije dijela poraženih snaga. No ova “borba za bolju prošlost” ne tiče se samo povijesnih nesporazuma, već odražava i dublju identitetsko-političku podjelu suvremenog crnogorskog društva.
Kao najmlađa evropska država, Crna Gora predstavlja ujedno jedno od najmanjih ali i najkompleksnijih društava kontinenta. Za ozbiljnu analizu svih dubioza kojima je opterećeno crnogorsko društvo potreban je daleko veći prostor no što nam ovaj tekst omogućuje. Stoga ćemo se ovde koncentrisati na fenomen obeležavanja 13. jula, Dana ustanka crnogorskog naroda protiv fašizma koji se danas obeležava i kao Dan državnosti, kroz koji se manifestuju gotovo sve aporije današnje Crne Gore.
U odnosu prema Narodno-oslobodilačkoj borbi i crnogorskom ustanku 13. jula 1941. godine izražava se verovatno najveća dubioza crnogorskog društva koja traje već stotinu godina – tzv. identitetsko, odnosno nacionalno pitanje koje se upravo kroz odnos prema ovom istorijskom događaju pokazuje zapravo kao par excellence političko pitanje. Crna Gora je društvo čiji politički život karakteriše jedna gotovo šizofrena situacija, a to je da se dominantne snage opozicije trenutnoj vlasti zalažu za ukidanje njene državnosti i nekakvu formu ujedinjenja ili prisajedinjenja Srbiji. Od kada je crnogorska vlast u drugoj polovini devedesetih godina prošlog veka okrenula leđa savezništvu sa Beogradom, tamošnja opozicija zauzima stanovište osporavanja nezavisnosti ove malene države, što je konzistentno činila do referenduma 2006. godine na kom su Crnogorci izglasali nezavisnost. Suprotno očekivanjima jednog dela independističke javnosti, crnogorska opozicija je nastavila sa ovakvom politikom i nakon proglašenja državne nezavisnosti, istina, u nešto ublaženijem obliku, prilagođenom novonastaloj situaciji. Upravo zbog toga, ovo se nameće kao najdublja politička podvojenost Crne Gore koja onda određuje odnos njenih građana prema čitavom nizu drugih političkih pitanja, pa tako i u odnosu na Narodno-oslobodilačku borbu i ustanak crnogorskog naroda u Drugom svetskom ratu.
Političko srpstvo i četnički pokret
Politička podela u odnosu prema pitanjima nasleđa Drugog svetskog rata u Crnoj Gori gotovo u potpunosti je identična identitetskoj podeli. Zastupnici crnogorske nezavisnosti koji su i formalni nosioci vlasti u državi, barem nominalno, baštine tradiciju proizašlu iz NOB-a i partizanskog pokreta, dok predstavnici opozicije, ili preciznije rečeno – onog njenog dela koja se deklariše kao “prosrpska” – predstavljaju političke nastavljače ideologije četništva u Crnoj Gori. U tom smislu treba reći da “srpstvo” u Crnoj Gori u poslednjih stotinu godina predstavlja pre svega političku, a ne etničku kategoriju. Prva manifestacija ovog fenomena odigrala se na Podgoričkoj skupštini 1918. godine kada su poslanici u crnogorskoj skupštini izglasali prisajedinjenje Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji u okviru Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je Crna Gora izgubila sve elemente državnosti stečene na Berlinskom Kongresu 1878. godine. Ovaj je događaj izazvao reakciju pobornika crnogorske nezavisnosti koji su organizovali tzv. Božićni ustanak 1919. godine kojim su otpočeli gerilske akcije protiv Kraljevine SHS koje su trajale sve do 1929. godine.
U tom smislu, “srpstvo” je u Crnoj Gori bilo, a i dan danas je, izraz ekspanzionističkih težnji ideologije srpskog nacionalizma. Najekstremniji oblik ove ideologije manifestovan je svakako u Drugom svetskom ratu kroz četnički pokret, koji je nakon frapantnih grešaka partizanskog vođstva posle svenarodnog ustanka Crnogoraca 13. 07. 1941., postao izuzetno snažan u Crnoj Gori. Nakon Drugog svetskog rata i preuzimanja vlasti u Jugoslaviji od strane Komunističke partije, Crna Gora je povratila elemente svoje državnosti bivajući ravnopravno tretirana kao jedna od šest republika jugoslovenske federacije. Zasluge za ovo dostignuće svakako se imaju pripisati tadašnjem vođstvu crnogorskih komunista, koji su se od samih začetaka tamošnje partijske organizacije zalagali za priznanje samosvojnosti crnogorske nacije u okviru jugoslovenske federacije. U ratnom slomu Jugoslavije u potonjoj deceniji 20. veka, “srpstvo” u Crnoj Gori se ponovo počinje manifestovati kroz ideologiju četništva što, manje-više, traje do dana današnjeg. U prilog tezi da je “srpstvo” u Crnoj Gori pre svega politička, a ne etnička kategorija, govori i činjenica da je vrlo česta pojava da u okviru iste porodice možemo pronaći najbliže krvne srodnike koji se različito izjašnjavaju u etničkom smislu.
Što se tiče odnosa Crne Gore prema 13. julu kao crnogorskom Danu ustanka protiv fašizma, on je bio, u protokolarnom smislu, neupitan čak i u prvoj polovini devedesetih godina kada je Crna Gora predstavljala prirepak velikosrpskoj ratnoj politici. Razlozi za ovakav odnos tamošnjih vlasti prema NOB-u bili su višestruki. S jedne strane, partizanski sentiment u Crnoj Gori bio je suviše jak da bi se sa njim moglo brutalno obračunati kao u nekim drugim bivšim jugoslovenskim republikama, dok, s druge strane, to i nije bio interes vladajuće elite, koja je, po modelu tadašnjih srpskih vlasti, srpske ekspanzionističke težnje u okviru Jugoslavije propagandno promovisala kao težnju za “očuvanjem Jugoslavije”. U tom smislu, u pripremama za rat i crnogorsku agresiju na Dubrovnik i južne delove Hrvatske, propagandna matrica tamošnjih vlasti sastojala se od neprekidnog ponavljanja priče o “povampirenom ustaštvu” čija je težnja da razbije zajedničku državu i napadne Crnu Goru. Posledice ovakve propagande bile su takve da je velika većina crnogorskih rezervista krenula u pohod na Dubrovnik 1991. godine u sivomaslinastim uniformama Jugoslovenske narodne armije i sa crvenim petokrakama na vojničkim kapama, o čemu svedoče i brojni snimci tih događaja. Apsurdnosti ove situacije svakako doprinosi i to da su u tom pohodu za saveznike imali dobrovoljce raznih četničkih formacija okićene srpskim nacionalističkim znamenjem.
Uloga Srpska pravoslavne crkve
U tom smislu, Dan ustanka naroda Crne Gore koji se u SFR Jugoslaviji proslavljao 13. jula opstao je kao praznik i u SR Jugoslaviji. Nakon proglašenja crnogorske nezavisnosti 2006. godine, 13. jul je postao Dan državnosti Crne Gore kojim ova zemlja obeležava uspomenu na dva bitna događaja iz njezine istorije koji su se odigrali upravo 13. jula – priznanje Crne Gore kao nezavisne države na Berlinskom kongresu 1878., i ustanak Crnogoraca protiv fašizma 1941. godine.
Međutim, neupitno je da je i sentiment prema četništvu i ideologiji srpskog nacionalizma vrlo prisutan u značajnom delu Crne Gore, uglavnom kroz delovanje grupe opozicionih partija okupljenih u koaliciju Srpska lista, zatim i kroz Demokratsku srpsku stranku, a u nešto ublaženom obliku i kroz delovanje druge najveće opozicione stranke – Socijalističke narodne partije, a pre svega kroz kontinuirano delovanje Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori na čelu sa Mitropolitom crnogorsko-primorskim Amfilohijem Radovićem. Andrija Mandić, predsednik Srpske narodne stranke koja predstavlja najuticajniju stranku u okviru koalicije Srpska lista nosi titulu “četničkog vojvode” koju je primio na parastosu četnicima poginulim u Drugom svetskom ratu održanom u beranskom selu Gornje Zaostro. Ovaj četnički vojvoda jedan je od lidera opozicije vladajućoj Demokratskoj partiji socijalista Mila Đukanovića. Pomenuti parastos poginulim četnicima su, kao i u mnogobrojnim sličnim prilikama, služili sveštenici Srpske pravoslavne crkve. Ova verska organizacija je nesumnjivo najvažniji stožer četništva, ideologije srpskog nacionalizma i antimodernih, retrogradnih ideja u Crnoj Gori. Srpska pravoslavna crkva i dalje ima veoma snažan autoritet u crnogorskom društvu, koje i dan danas sadrži mnogo elemenata tradicionalne, plemenske zajednice i koje se i dalje u mnogim segmentima društva nalazi na razmeđi između tradicionalnog i modernog. Srpska crkva u Crnoj Gori neprestano igra upravo na kartu onoga što je značajnom delu Crnogoraca usađeno kao tradicionalni svetonazor, kombinujući ga sa velikosrpskom ideologijom.
Najznačajniji akt istorijskog revizionizma u Crnoj Gori Srpska pravoslavna crkva pokušala je da realizuje 2003. godine, upravo na godišnjicu ustanka protiv fašizma, 13. jula. Naime, pojačana Odborom za gradnju spomenika Pavlu Đurišiću, ova organizacija je pokušala da podigne spomenik tom komandantu crnogorskih četnika u Drugom svetskom ratu. Pavle Đurišić je bio jedan od najsposobnijih, ali i najbrutalnijih četničkih vođa. Kolaborirao je i sa italijanskim i sa nemačkim okupacionim snagama u Crnoj Gori uz čije je pokroviteljstvo učestvovao u ogorčenim borbama protiv crnogorskih partizana. Sa svojim jedinicama je u sastavu hitlerovske koalicije učestvovao i u najznačajnijim bitkama u Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije – Operacijama Vajs i Švarc. U danima poraza nacističke koalicije pokušao je da se povuče prema Sloveniji i Austriji preko teritorije Nezavisne Države Hrvatske s kojom je imao sporazum o liniji povlačenja koji je prekršio, nakon čega dolazi do oružanog sukoba Đurišićevih snaga sa ustašama tokom kojih je Đurišić ubijen.
Pomenuti odbor je imao nameru da ovom kolaboracionisti izgradi spomenik u spominjanom selu Gornje Zaostro gde se nalazio njegov štab tokom prve dve godine rata. Čitavu akciju pokušaja podizanja spomenika Pavlu Đurišiću pratila je revizionistička priča o antifašističkom karakteru Jugoslovenske vojske u otadžbini, tj. četničkog pokreta, koja je sa puno uspeha u istom periodu nametnuta od strane vladajućih struktura u Srbiji kao oficijelna istina. Međutim, ovakve namere osujetila je Vlada Crne Gore podržavši rešenje svog Ministarstva kulture o zabrani podizanja spomenika. Ovo rešenje pratila je i odgovarajuća akcija specijalnih jedinica crnogorske policije koji su 7. jula 2003. minirali postolje spomenika Pavlu Đurišiću. Ovom akcijom crnogorskih vlasti su na duže vreme osujećeni slični pokušaji istorijskog revizionizma u ovoj državi. Poslednji glas zalaganja za podizanju spomenika Pavlu Đurišiću stigao je 2011. godine iz redova partije Nova srpska demokratija koja je apelovala na vlasti da budžetskim sredstvima izgrade spomen obeležje ovom kolaboracionisti, uz argumentaciju da je reč o jednom od vođa antifašističkog ustanka u Crnoj Gori 13. jula. Ova inicijativa nije uzeta u razmatranje.
Kompromitovanje antifašizma
No, čitava novija istorija SPC u Crnoj Gori nije smetala njenom najvišem velikodostojniku Amfilohiju Radoviću da 9. maja ove godine, na Dan pobede nad fašizmom, u društvu ruskog ambasadora u Crnoj Gori Andreja Nesterenka, položi venac na Spomenik partizanu borcu na Gorici. Odluka ruskog ambasadora da počast crnogorskim partizanima oda u društvu Amfilohija je verovatno posledica činjenice da se Crna Gora pridružila uvođenju sankcija Rusiji od strane Evropske unije povodom krize u Ukrajini, kao i zbog namera Podgorice da pristupi NATO savezu. S obzirom da je Radović najžešći kritičar aktuelnih crnogorskih vlasti, ovim činom Moskva je poslala nedvosmislen signal crnogorskim vlastima, ali istovremeno i nesumnjivo kompromitovala svečanost Dana pobede nad fašizmom. Amfilohijevo učešće na ovoj manifestaciji svedoči i o visokoj političkoj pragmatičnosti SPC u Crnoj Gori i njenoj spremnosti da se prilagođava novonastalim političkim okolnostima.
Upravo ovaj događaj najbolje najavljuje pravac u kom će se kretati revizionistička priča današnjih zastupnika četništva u Crnoj Gori. Ona će, naime, biti identična liniji koju zastupaju današnji zastupnici četništva u Srbiji, po kojoj se četnički pokret u Drugom svetskom ratu naziva antifašističkim. No, ono po čemu se istorijski revizionisti u Crnoj Gori razlikuju od svojih srpskih kolega jeste to što u Crnoj Gori oni nisu na vlasti.