Misterija “srpskog sela” u Istri koje je postalo “crnogorsko selo” zapravo je priča o procesu nastajanja i nestajanja nacionalnih identiteta. Taj proces je fluidan i konstantno traje, iako je nacionalističkim ideolozima u interesu da etnički identitet predstave kao nešto nepromenjivo, fiskno i večno.
Desetak kilometara severno od Pule nalazi se Peroj, naizgled tipično istarsko selo, danas puno apartmana i plaža, okruženo maslinjacima i vinogradima, sa karakterističnim kamenim crkvenim tornjem u centru. Jedina atipična stvar koja zapada za oko pri dolasku je što, za razliku od manje-više svakog drugog naseljenog mesta u Istri, nema rotor. Međutim, pri ulasku u onu tipičnu istarsku crkvu, koja je u suštini i najvažniji reper ovog mesta, zateći ćete nešto neočekivano: pravoslavni ikonostas. Jer, u Peroju žive pravoslavci. Toliko makar nije sporno. Nesporazumi nastanu kada počnemo da čeprkamo po njihovoj etničkoj pripadnosti.
Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta” u Rijeci objavilo je nedavno reprint knjige Frana Barbalića “Peroj – srpsko selo u Istri” iz 1933. godine. Knjiga predstavlja dragocen dokument, ne samo o istoriji razvoja toga mesta, nego i o životu u njemu tridesetih godina prošlog veka, kada je Istra bila pod italijanskom vlašću. Međutim, podnaslov je dušu dao za kontroverzu. Kako to da se selo u kojem se većina pravoslavnog stanovništva danas izjašnjava kao Crnogorci u monografiji napisanoj pre stotinjak godina naziva “srpsko selo u Istri”? To vuče za sobom i jedno opštije pitanje: kako to da neki ljudi koji se danas izjašnjavaju kao Crnogorci imaju pretke koji su se smatrali Srbima? Ovo pitanje, naravno, ima i poprilično kompleksne političke implikacije, naročito uzevši u obzir savremena događanja u Crnoj Gori.
Izmišljanje nacija
Da bismo razumeli o čemu se tu radi, za početak treba da prihvatimo da su nacije jedan istorijski uslovljen fenomen, i to fenomen koji se vezuje za moderno doba, odnosno period od nastanka industrijskog kapitalizma u 18. i 19. veku do danas. Ovo je poprilično nekontroverzna izjava u istoriografiji, i stvar je praktično konsenzusa: ljudi poput Stefana Nemanje ili kralja Tomislava nisu imali nacionalni identitet, iako njihovi spomenici iz dnevno-političkih razloga krase trgove prestonica onih država koje danas pokušavaju da dokažu tobožnji politički kontinuitet sa njima. U srednjem veku, dominantni identiteti bili su verski i klasni. Tako je i sama “Evropa” kao koncept označavala “hrišćanske” zemlje: današnja Španija, pod muslimanskom vlašću, nije bila deo “Evrope”, a današnja Turska, pod vizantijskom, jeste. Kakav-takav etnički identitet, ako je i bio korišten, bio je isključivo metod legitimizacije vlasti. Vladari su težili da se izjašnjavaju kao pripadnici drugačijeg etničkog (id)entiteta od svojih podanika, jer je bilo sramno deliti poreklo sa kmetovima. Stoga su, recimo, britanski vladari insistirali na svom normanskom poreklu, balkanski na grčkom, a francuski na germanskom. Biti deo slovenskog ili ilirskog plebsa na Balkanu, ili galskog u Francuskoj, za plemstvo je bilo nezamislivo.
Stvar se menja sa razvojem građanske klase, industrijalizacijom i pojavom ideja prosvetiteljstva koje su taj razvoj pratile. Sve moćnija građanska klasa više ne veruje u ideju da je vlast monarha bogom-dana. Štaviše, sve manje ih uopšte veruje u boga. Koji je onda izvor političke vlasti, ako ne božanski mandat? Odgovor građanske klase je nacija ili narod, čiji su oni, naravno, predstavnici i svojevrsna avangarda. Ovo je ideja vodilja revolucija u Holandiji, Francuskoj, delom čak i u Engleskoj u 17. veku, kao i svih revolucija 19. i 20. veka, sa izuzetkom komunističkih.
Ako vam ovo na prvu loptu zvuči čudno, to je sasvim u redu. Na kraju krajeva, svi mi smo u školama učili o “stoljeću sedmom” ili o Nemanjićima kao “srpskim vladarima”.1 Iluzija o nacionalnom kontinuitetu koji seže daleko u prošlost deo je legitimizacijske strategije svakog nacionalnog pokreta i svake nacionalističke ideologije. Međutim, ona jednostavno ne odgovara istorijskoj stvarnosti. Ti “kontinuiteti” i mitovi stvarani su najviše u 19. veku, a britanski istoričar Eric Hobsbawm nazivao ih je “izmišljanje tradicije”. U srpskom kontekstu, Ivan Čolović je, recimo, ispratio kako se viteški mit o Kosovu pretvorio u nacionalni mit, a Srđan Atanasovski kako je “nacionalna” muzička tradicija stvarana tako što su iz narodnih pesama izbacivani zvuci koji bi mogli delovati “orijentalno” i “turski”. Hrvatska, u neku ruku, ima još veće probleme, jer je hrvatski nacionalni pokret u Austro-Ugarskoj vrlo često bio “ilirski” ili “jugoslovenski” orijentisan. Tako bi recimo Josip Juraj Strossmayer, iako deo današnjeg hrvatskog nacionalnog kanona, u savremenoj Hrvatskoj najverovatnije bio u zatvoru zbog protivustavnog delovanja. Naime, Strossmayer se zalagao za stvaranje političke zajednice Južnih Slovena, što je u savremenoj Republici Hrvatskoj zabranjeno po članu 135. njenog Ustava.
Nacije su, dakle, produkt modernog sveta, a i sam taj proces prolazio je kroz stalne ogromne promene koje su danas uglavnom sakrivene monolitnom nacionalnom ideologijom. Istoričarke i istoričari često to rezimiraju izjavom koja je već praktično kliše u našoj struci, a to je da su nacije izum devetnaestog veka. Iako u opštim crtama tačno, ovo je donekle uprošćavanje. Kao što sam spomenuo, neki nacionalni identiteti nastaju i u osamnaestom ili čak sedamnaestom veku, ali isto tako i u dvadesetom. Ne postoji nikakav razlog da i u dvadeset prvom veku ne dođe do nastanka novih, budućih nacija, osim ako ne dođe do stvaranja novih vidova političke legitimnosti, mada to po mom mišljenju nužno podrazumeva i prevazilaženje kapitalizma kao načina proizvodnje. U svakom slučaju, nije nemoguće i da neke nacije iščeznu, iako verujem da nekima zvuči strašno pomisao da u budućnosti možda neće biti ljudi koji će se izjašnjavati kao Srbi ili Hrvati.
Nove nacije na ruševinama Jugoslavije
U dvadesetom veku, samo na području bivše Jugoslavije, videli smo nastanak tri nova nacionalna identiteta: makedonskog, bošnjačkog i crnogorskog. Crnogorski je najskoriji, i zato često deluje najsuludije. Srpskohrvatski jezik je administrativnom odlukom podeljen na četiri dela u zadnjih trideset godina, ali nikome osim Crnogoraca nije palo na pamet da pritom izmisle i dva nova slova. Isto tako, u akademskim krugovima deluje intelektualno neiskreno, a u srpskim nacionalističkim, siguran sam, i razjarujuće, kako se crnogorski identitet izmišlja i retroaktivno pripisuje ljudima koji ga nužno nisu imali. Pre dve i po godine u Baru sam, u jednom antikvarijatu, imao priliku da u rukama držim dva primerka iste knjige o lokalnoj istoriji. Jedno izdanje bilo je iz devedesetih, a drugo iz perioda nakon što je Crna Gora proglasila nezavisnost. U drugom izdanju, iz jednog od citata kralja Nikole I Petrovića-Njegoša, izbrisana je rečenica u kojoj on govori o svojoj pripadnosti srpskom narodu.
Da li to crnogorsku naciju čini manje stvarnom? Naravno da ne. Svako ima pravo da se nacionalno izjašnjava kako hoće. Današnji crnogorski nacionalni narativ deluje suludo, svakako, ali nije ništa luđi ni gluplji od izmišljanja i falsifikata korištenih u procesu stvaranja drugih nacija u Evropi. Recimo, “deretićevska” neo-romantičarska pseudoistorijska škola, koja generalno predstavlja predmet sprdnje uprkos svojoj popularnosti u savremenoj Srbiji, zapravo je samo bizarni postmoderni bućkuriš preuzet od nekritičke istoriografije 19. veka, čiji poklonici su isto smatrali Srbe najstarijim i autohtonim narodom na Balkanu. Crna Gora danas je fascinatna jer imamo retku priliku da pratimo proces stvaranja nacije u realnom vremenu.
Debata o tome da li su Crnogorci “stvarna” nacija ili ne, osim što zamagljuje istorijsku uslovljenost i fluidnost nastanka nacija, služi da prikrije i još jedno pitanje. To je značaj Jugoslavije kao entiteta na Balkanu koji je kroz dvadeseti vek uspešno rešavao kontradikcije proizvedene pojavom nacionalizma. Koča Popović je u razgovorima sa Aleksandrom Nenadovićem krajem osamdesetih izjavio da kosovski Albanci “mogu biti Albanci i Jugosloveni, ali teško da bi mogli biti Albanci i Srbi.” Međutim, ova izjava u velikoj meri je primenjiva i na ljude iz Crne Gore, Bosne i Makedonije, koje je nadnacionalna federacija štitla od hegemonističkih težnji okolnih starijih nacionalizama, bilo da se radilo o srpskom, hrvatskom, ili čak bugarskom.
Naravno, Jugoslavija nije bila jedino rešenje – komunistkinje i komunisti su, pre nego što su prihvatili jugoslovensko jedinstvo, dugo preferirali stvaranje Balkanske federacije. Prihvatanje jugoslovenskog projekta bilo je kompromis nastao kao deo odgovora na jačanje fašizma. U svakom slučaju, nacionalni mir na Balkanu postizan je isključivo u višenacionalnim državama. Štaviše, one su se kroz dvadeseti vek pokazale kao najuspešnije čak i iz perpsektive nacionalista, što su oni promoćurniji među njima često uviđali, i takvi su često završavali kao komunisti. Srpski i hrvatski nacionalisti uvek su mogli imati Bosnu i Hercegovinu u sastavu svoje države samo ako su bili deo veće, nadnacionalne federacije. Drugim rečima, čak i za nacionaliste, jedino istorijski uspešno rešenje “nacionalnog pitanja” do sada bilo je internacionalističko. Sa druge strane, sasvim je drugo pitanje da li je danas, kada nacionalizam više ne igra i ne može da igra nikakvu istorijski progresivnu ulogu, ikome zapravo u interesu da bilo koje aktuelno “nacionalno pitanje” ikada bude “rešeno”. “Nerešena” nacionalna pitanja predstavljaju provereno uspešan paravan za vlast kapitalističke klase i kontinuiranu pljačku stanovništva koje živi na ruševinama socijalističke Jugoslavije.
Etnogeneza Crnogoraca
No, da se vratimo na pitanje sa početka teksta. Kako je onda uopšte došlo do konkretnog stvaranja crnogorske nacije? Kao i sa mnogim nacijama, u startu je teško razgraničiti regionalni i nacionalni identitet. Za mnoge “očeve” nacija (a obično se radilo o muškarcima), nacionalno i regionalno su se preplitali, a kroz njihov život regionalno bi postajalo nacionalno u određenim momentima i obrnuto. Ključni momenat u razvoju savremenog crnogorskog nacionalnog identiteta svakako je ujedinjenje Crne Gore sa Kraljevinom Srbijom, i potonji nastanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Crnogorci nezadovoljni ovim ujedinjenjem, što zbog lojalnosti dinastiji Petrović-Njegoš, što zbog percepcije nejednakosti sa (ostalim) Srbima, postaju nezadovoljni vrlo rano. Već u januaru 1919. godine dolazi do takozvane Božićne pobune protiv nove vlasti. Međutim, kroz međuratni period, pristalice crnogorske samouprave imaju različite vizije, od autonomaške, preko federalističke, do ideje nezavisnosti Crne Gore. Političke vođe poput potonjeg kolaboracioniste Sekule Drljevića bile su deo Seljačko-demokratske koalicije. To je, uzgred, još jedan mit naših nacionalnih kanona: centralni politički sukob prve Jugoslavije nije bio sukob Srba i Hrvata, nego političke elite predratne Srbije sa Hrvatima i Srbima Prečanima, čiji otpor režimu Karađorđevića se danas namerno zaboravlja, jer ne odgovara ni srpskim ni hrvatskim nacionalističkim elitama.
Ono zašto je konkretno nastanak crnogorskog nacionalnog identiteta naročito fascinatan jeste njegova veza sa komunističkim pokretom. Naime, već sam pomenuo da je nacionalizam prozivod doba industrijskog kapitalizma. Američki istoričar srpskog porekla Traian Stoianovich pokazao je da čak i u nacionalnim revolucijama u Srbiji i Grčkoj možemo videti da one počinju od strane trgovačke klase, koja predstavlja buržoaziju u procesu nastajanja. Međutim, na Balkanu u 19. i ranom 20. veku, nacionalizam postaje masovni fenomen i među seljaštvom. Marksistkinje i marksisti tog doba (i ne samo oni) pitali su se kako je došlo do tolike snage nacionalizma u državama u kojima je kapitalizam tek bio u povoju.
Odgovor koji su artikulisali bio je da su nacionalne ideje došle u većinski seljačke krajeve usled nejednakog razvoja kapitalizma. Primile su se tu, jer su zapravo naišle na plodno tle: u društvima koja su i dalje bila feudalna, ili makar imala ostatke feudalizma, klasni odnosi bili su vrlo često i verski ili etnički. Primera radi, u Bosni je urbano stanovništvo bilo muslimanske vere, a u okolnim selima živeli bi hrišćani; isto tako, u Rijeci su Italijani bili većina, a oko nje živelo je slovensko stanovništvo. Svesni ovog fenomena, rani učesnici socijalističkog pokreta imali su bliske veze sa nacionalističkim pokretima koje su smatrali potencijalno progresivnim: vođe Ilindenskog ustanka u Kruševu 1903. godine, bile su istovremeno i članovi VMRO i Bugarske socijaldemokratske radničke partije. Vladimir Gaćinović, idejni otac “Mlade Bosne,” blisko je sarađivao sa ruskim marksističkim revolucionarima u egzilu sve do svoje smrti.
Ključnu promenu paradigme, međutim, doneo je Vladimir Iljič Lenjin. Njegova ideja bila je da će, zbog nejednakog razvoja kapitalizma, socijalističku revoluciju u nerazvijenim zemljama voditi ne samo proletarijat, nego savez radništva i seljaštva. U njemu će ključnu ulogu igrati i takozvani “nacionalno-revolucionarni” pokreti, kao etnički izraz zapravo klasnih težnji seljaštva. Ova ideja imaće ogroman uticaj na antikolonijalne pokrete širom sveta u 20. veku. Na Balkanu, to je značilo da komunisti podržavaju seljačke i nacionalne pokrete kao izraz klasnog konflikta. Najpoznatiji primer je svakako kratka saradnja Kominterne sa Stjepanom Radićem, ali bilo je i drugih. Tako su ranih dvadesetih crnogorski komunisti učestvovali, zajedno sa komitima, u gerilskim borbama pod sloganom “Sovjetske Crne Gore”. Strategija je bila da se postojeće države na Balkanu rasparčaju kroz pokrete za nezavisnost, da bi se narodi onda svojom voljom mogli ujediniti u Balkansku komunističku federaciju. Ova ideja igrala je bitnu ulogu za crnogorske komuniste kroz dvadesete godine, da bi bila u suštini napuštena 1935. Sa pojavom politike narodnog fronta, odnosno antifašističke borbe, napuštena je ideja cepanja Jugoslavije i drugih balkanskih zemalja. Prigrljena je ideja čuvanja njihovog suvereniteta na platformi borbe protiv fašizma. Uprkos tome, priznata je etnička posebnost crnogorskog naroda, za koju su se delom zalagali i neki vodeći crnogorski komunisti.
Kako je ideja nezavisne Crne Gore ukaljana saradnjom sa fašističkim okupatorima, trijumfovala je ideja Crne Gore u obnovljenoj, socijalističkoj jugoslovenskoj federaciji. Time je, bar na neko vreme, pitanje crnogorskog nacionalnog identiteta stavljeno na čekanje. Stanovništvo se kroz celo postojanje socijalističke Jugoslavije generalno izjašnjavalo kao “Crnogorci”, ali je upitno za koga je to bila regionalna, a za koga nacionalna odrednica, iako su crnogorski intelektualci itekako raspravljali o tome. Ideja Crnogoraca kao nacije zasebne od srpske ponovo je oživljena tokom devedesetih, a stvarnu masovnu podršku dobila je tek kada ju je prihvatio i režim Mila Đukanovića, što je na kraju rezultiralo nezavisnošću Crne Gore i još uvek svežim borbama oko nacionalnog identiteta koje vidimo i dan-danas. U okviru ovih previranja oko identiteta, i jedno “srpsko selo u Istri” iz 1920-ih došlo je do situacije da je ono danas crnogorsko selo.
Demistifikacija i delegitimizacija nacije
Razumevanje okolnosti nastanka i razvoja savremenog crnogorskog nacionalnog identiteta ne treba da predstavlja vrednosni sud o današnjoj crnogorskoj naciji. Nacije nisu manje stvarne ako ih demistifikujemo. Moguće da, na neki način, postaju manje legitimne, ali ne u odnosu jedne prema drugoj. Srpska nacija, recimo, nije legitimnija od crnogorske zato što je starija za nekih vek i po, ni bugarska od makedonske, kojoj prethodi za malo manje od veka. Međutim, razumevanje nacija kao istorijski uslovljenih, a ne metafizičkih i vanvremenskih fenomena, svakako služi njihovoj delegitimizaciji generalno, odnosno razumevanju “nacionalnog” kao konstruisanog, a ne večnog i statičnog. Stoga može da služi i lakšem odbacivanju nacionalnog identiteta kao vodećeg principa organizovanja jedne političke zajednice. Posmatrano iz te perspektive, ovaj tekst jeste doprinos takvom procesu delegitimizacije nacija.
- Jedan istorijski kuriozitet: ako već prihvatamo udžbeničku ideju o srednjovekovnim “srpskim zemljama” poput Raške, Duklje, Zahumlja i Paganije, “prvi srpski kralj” nije Stefan Prvovenčani, nego Mihailo Vojislavljević, koji je postao kralj Duklje skoro 170 godina ranije. Međutim, on se ne računa kao prvi srpski kralj u nacionalnom kanonu jer je po veroispovesti bio rimokatolik. [↩]