Opština Trstenik u centralnoj Srbiji nedavno je objavila kako su u izradi njezinog budžeta za narednu godinu direktno participirali i građani. S obzirom da je koncept “participativnog budžetiranja” proteklih desetleća bio jedan od najglasnijih zahteva “antiglobalističke” levice, postavlja se pitanje koji su dometi i ograničenja trsteničkog eksperimenta.
Možda zvuči kao početak lošeg skeča, ali Radio-televizija Srbije je početkom decembra, u vesti pod naslovom “Građani Trstenika kreiraju opštinski budžet”, javila kako se “po uzoru na svetske gradove građani opštine Trstenik aktivno uključuju u kreiranje lokalnog budžeta za 2016. godinu, predlažu prioritetne projekte i biraju one koji će biti realizovani sledeće godine”. Tragom ove vesti treba otvoriti nekoliko pitanja: Da li građani zaista imaju neposrednu ulogu u kreiranju budžeta opštine Trstenik? Koja je uloga građana u izboru pomenutih “prioritetnih projekata”?
Na Skupštini opštine Trstenik održanoj 16. decembra 2015. godine usvojen je budžet opštine za 2016. godinu koji iznosi nešto malo više od 1.140.000.000 RSD (9,5 miliona EUR). Predsednik opštine Trstenik, Miroslav Aleksić, objasnio je novinarima da su izdvojena značajna sredstva za razvoj poljoprivrede, podsticaj zapošljavanja, razvoj infrastrukture i unapređenje socijalne zaštite itd., a budžet opštine sačinjen je u skladu sa uputstvom Ministarstva finansija. Sredstva predviđena za projekte u okviru “participativnog budžetiranja” su 2.500.000 dinara (20.800 EUR), odnosno ukupno oko petine jednog procenta – 0,2% opštinskog budžeta.
Sa znanjem da je budžet opštine Trstenik sačinjen u skladu sa uputstvom Ministarstva finansija i da građani imaju reč u domenu 0,2% opštinskog budžeta, sasvim slobodno možemo reći da je uloga stanovnika Trstenika u neposrednom “kreiranju” opštinskog budžeta zanemarljiva. U tom smislu je očigledno neistinit naslov na vebsajtu Radio-televizije Srbije paradigmatičan primer sistematske obmane javnosti u Srbiji koju sprovode “javni servis” i drugi mediji. Medijski posredovano svesno lažno predstavljanje stvarnosti u tolikoj je meri postalo svakodnevno i podrazumevano da je po pravilu očekivano da kada u naslovu piše “građani kreiraju opštinski budžet” to zapravo znači da građani nemaju nikakvu ulogu u kreiranju opštnskog budžeta, na koji daleko veći uticaj, na primer, imaju preporuke međunarodnih finansijskih istitucija.
Orkestrirana participacija
Drugo pitanje odnosi se na ulogu građana u kreiranju preostalih 0,2% opštinskog budžeta. Na početku treba da nam bude jasno da se fukcioneri opštine Trstenik nisu jednog jutra probudili sa idejom da uključe građane u planiranje budžeta. Projekat “Participativno budžetiranje” realizuju opština Trstenik i organizacije Balkanska istraživačka mreža (BIRN) Srbija i Nacionalna alijansa za lokalni ekonomski razvoj (NALED) uz podršku Evropske unije u okviru programa Podrška civilnom društvu.
Proces predlaganja projekata tako je oblikovan da usmerava i višestruko ograničava građane. Prvi nivo filtriranja u ovom procesu uspostavlja se kao svojevrsna auto-cenzura u umovima građana, jer je u samom pozivu objavljenom na vebsajtu opštine Trstenik građanima nagovešten okvir u koji njihovi predlozi treba da se uklope: “…Učešće građana u što većem broju pomoći će nam da bolje sagledamo potrebe naše zajednice. Da li nam trebaju nova parkirališta za bicikle, bolji prevoz, atraktivnija kulturna ponuda, uređen park, smeštaj za pse lutalice ili nešto drugo?…”
Građani su imali nedelju dana da pošalju svoje predloge, a zatim je usledio naredni nivo kontrole u obliku Opštinske komisije koja je od 24 pristigla predloga građana izdvojila svega 5 projekata i predočila ih lokalnoj zajednici stavivši ih na anketno glasanje u Uslužnom centru Opštine Trstenik. Odbačeni predlozi nisu javno objavljeni, pa ne možemo znati kakve je kriterijume primenila Opštinska komisija kao ni koje je predloge odbacila. Na anketnom listiću se, između ostalih, našao i predlog o uređenju prostora ispred manastira Ljubostinja, uređenje Omladinskog keja duž Zapadne Morave i sportskih terena na gradskom i seoskom području…
Nakon nedelju dana, kada su se glasovi sabrali, utvrđeno je da je od pet ponuđenih najviše glasova dobio predlog uređenja gradskog Omladinskog keja. Ovakav ishod sasvim je u skladu sa inicijalnim pozivom. Građani su u okviru projekta participativnog budžetiranja participirali u stvaranju pogrešne slike o uključenosti građana u kreiranje opštnskog budžeta i povoljne medijske slike o rukovodstvu opštine Trstenik.
Inicijativa odozgo
No šta je zapravo koncept participativnog budžetiranja i kako je nastao? Ko participira, u čemu i na koji način? I koje je pravo značenje pojma participacije u ovom slučaju? Sam koncept participativnog budžetiranja prešao je dug put od kada je prvi put implementiran, 1989. godine u brazilskom gradu Porto Alegreu, kada je na lokalnim izborima pobedila Radnička partija, a gradonalečnik postao Olivio Dutra.
U prvoj polovini 1980-ih, na vrhuncu borbe protiv višedecenijske vojne diktature (1964.-1985.), u Brazilu je formirana Radnička partija kao zajednički poduhvat aktivista protiv diktature, bivših revolucionara, sindikalista, levo orijentisanih intelektualaca i umetnika, kao i katolika bliskih “teologiji oslobođenja”. Partija je inicijalno bila organizovana kao široka mreža, fokusirana na komšiluke, škole i radna mesta. Korak po korak, kroz učešće u parlamentarnom sistemu i političke kalkulacije i koalicije, Radnička partija je vremenom reformisala svoje stavove, pomerajući se od pozicije demokratskog socijalizma ka levom centru i socijaldemokratiji. Danas je ova partija deo vladajuće koalicije u Brazilu i partija sa najviše mesta u Zastupničkom domu; 2002. godine predsednik Brazila izabran je iz njenih redova, a 2011. ga je nasledila aktuelna predsednica koja je takođe članica Radničke partije.
Uz to, za razliku od nekih samoinicijativnih pokušaja u Latinskoj Americi ili Africi, u Evropi se paricipativno budžetiranje po pravilu uvodi odozgo na dole, najčešće od strane fondacija ili nad-državnih institucija koje podržavaju ili iniciraju ovakve projekte, a opštinske vlasti zatim imaju obavezu ekperimenta sa “participativnim budžetiranjem” kao jedne od svojih projektnih aktivnosti. Kao primere možemo navesti aktivnosti USAID-a početkom 2000-tih u Hrvatskoj ili Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju početkom 2010-tih u Bosni i Hercegovini, a sada očigledno i Delegacije Evropske unije u Srbiji u okviru projekta “Podrška civilnom sektoru”.
Uključivanje javnosti, isključivanje subverzije
U praksi, međunarodni donatori su prepoznali participativno budžetiranje kao koristan koncept koji koriste u procesu disciplinovanja korumpiranih i/ili netransparentnih lokalnih vlasti, dok pojmovi “građanske participacije” i “demokratizacije” ostaju mutne i isprazne ideologeme, lišene svakog progresivnog potencijala i potpuno kooptirane u vladajuću ideologiju. Eksperti organizuju radionice za neinformisane i depolitizivane građane, a ishode imamo pred sobom i sasvim je jasno ovo nisu subverzivne ili anti-sistemske politike, niti su predviđene da to budu, i po pravilu nikoga neće radikalizovati ili podstaći razvoj klasne svesti.
Sam pojam participacije može imati dvojako značenje u zavisnosti od konteksta u kome se koristi. Participacija bi mogla biti aktivno i ravnopravno učešće ljudi u procesu predlaganja, diskutovanja i donošenja odluka bitnih za zajednicu, životno ili radno okruženje. Ovakva participacija integralan je deo direktno-demokratskih procesa koji se najčešće odvijaju u vansistemskom polju delovanja i najčešće u sebi sadrže antisistemski potencijal. U slučaju participativnog budžetiranja, vlast odlučuje da u proces usvajanja budžeta uključi “zainteresovanu javnost” od koje se očekuju “konstruktivni predlozi” ili im se daje savetodavna uloga. Zatim se naglašava kako je ovim učinjen korak ka smanjenju nejednakosti.
Participativno budžetiranje omogućava vlastima da uposle nevladine organizacije i kooptiraju svoje potencijalne kritičare, dok se istovremeno status quo dodatno osigurava stvaranjem utiska da “narod učestvuje”. To je istina skrivena iza naslova “Građani Trstenika kreiraju opštinski budžet”.