Najveći crnogorski zatvorski kompleks, onaj u Spužu kod Podgorice, zbog učestalih je afera redovito na naslovnicama. Osim “standardnih” problema poput nehumanih uvjeta smještaja, ističu se korupcija službenika, ali i nikad sasvim razjašnjeni slučajevi prebijanja zatvorenika.
U crnogorskim zatvorima je za dvije godine oduzeto gotovo onoliko mobilnih telefona koliki im je i ukupni smještajni kapacitet – 1350 lica naspram 1094 oduzetih mobitela. Prema godišnjem Izvještaju Ministarstva pravde, uprava crnogorskog Zavoda za izdržavanje kaznenih sankcija, ZIKS-a, 2014. godine oduzela je 505 telefonskih uređaja – nešto manje nego prethodne godine, kada je oduzeto 589 mobitela. Prema podacima nedeljnika Monitor, ovaj broj je do avgusta tekuće godine porastao na 1291.
“Ovako je u zatvoru”, objavio je 15. aprila 2012 na svom Fejsbuk profilu Igor Raičević iz zatvorske ćelije, nepunih šest mjeseci nakon što je na podgoričkom parkingu pištoljem usmrtio 30-godišnju suprugu i njenog ljubavnika, zločin za koji je kasnije osuđen na 40 godina zatvora. Ovom “postu” prethodio je niz linkova sa pjesmama na temu ljubavne prevare i majke koja se neće vratiti djeci.
Iako je Raičevićeva zatvorska onlajn aktivnost imala više odjeka u medijima, on nije izuzetak – brojni osumnjičeni (i osuđivani) crnogorski dileri droge, ubice itd. su se oglasili iz ćelije. Na njihovim Fejsbuk profilima se mogu se vidjeti komentari prijatelja koji iščekuju sledeće javljanje, a dešavalo se i da zatvorenik komentariše fotografije sopstvenog hapšenja. Među njima je Vidoje Stanišić, jedan od devetoro osumnjičenih za milionsku hakersku prevaru otkrivenu u okviru istrage “Fokus”, koji se na Fejsbuku pohvalio da u zatvoru “živi kao kralj”.
Čuvarske “usluge”
Osim u ćelijama, mobilni telefoni nalaženi su u pošiljkama rodbine – deset u suhomesnatom paketu, dva u duplom dnu šerpi i 24 u unutrašnjosti vrata frižidera. Ipak, s obzirom na višestruki sistem kontrole na ulazima, šanse da rodbina i advokati nesmetano unesu nedozvoljene objekte su veoma male, pa krivce treba tražiti među zaposlenima ZIKS-a.
Prema izjavama zatvorenika i zaposlenih ZIKS-a, mobilni telefoni su samo jedna od niza “usluga” koje pojedini stražari naplaćuju zatvorenicima, a cijena im je od 400 do 1000 eura, zavisno od sekcije zatvora u kojoj se nalazi “mušterija”. Najveća cifra se naplaćuje u jedinicama za pritvor, gdje mobiteli, između ostalog, obavljaju upravo onu funkciju zbog koje su zvaničnim propisima najstrožije zabranjeni – usklađivanje verzija događaja sa svjedocima koji se nalaze van zatvora. U ovom kontekstu uznemirujući je podatak da su mobitelom iz pritvora baratali i brat ozloglašenog narko bosa Darka Šarića, Duško, kao i bivši gradonačelnik Budve, Lazar Rađenović (pritvoren uz optužbu da je oštetio opštinski budžet za deset miliona eura), čiji je “selfie” iz zatvorske ćelije dospio u lokalne medije u oktobru.
Prema pismu zatvorenika koje je prije par godina objavio list “Vijesti”, prelaz u sekcije zatvora sa povoljnijim uslovima još je unosniji posao – naplaćuje se od 1000 do 5000 eura, uz najvišu cijenu u sekciji “poluotvorenog tipa” (POO ili “ekonomija”), gdje je smanjen nadzor obezbjeđenja i omogućeno radno angažovanje. Upravo u ovoj sekciji je najveća vjerovatnoća unošenja nedopuštenih predmeta s obzirom da je ista ograđena žicom umjesto zida te da je u neposrednoj blizini privatnih terena. Kapacitet ovog odjeljenja je 470 lica, a prema podacima organizacije Human Rights Action (HRA), 2013. godine je tu boravilo oko 630 zatvorenika. (Iako se radi o sekciji koja je najbliža međunarodnim standardima, ni u njoj se ne poštuje minimalni standard od 4m2 prostora po zatvoreniku).
Velika zatvorska berza
“Zavod za izvršenje krivičnih sankcija podsjeća na kriminalne američke zatvorske filmove, a u toj ustanovi rukovodioci ili radnici koji naprave prestup samo se premještaju sa jednog radnog mjesta na drugo, a ne odgovaraju za zloupotrebu”, naveo je zatvorenik u pismu medijima iz 2012. godine. “Jedan od rukovodilaca koji ima odriješene ruke i koji naplaćuje prekvalifikaciju ovdje se pita više nego načelnik KP doma. Ima i službenika koji rade pošteno svoj posao, ali pored ove organizovane kriminalne grupe nemaju velikog autoriteta jer je njihova zadnja.” Uprava ZIKS-a tada je zvanično demantovala navode iz pisma, dok ih je više zaposlenih potvrdilo.
“Svaki put kad krećem na posao pitam se da li da oblačim uniformu i izjednačim se sa onima koji se bave takvim radnjama i koji su obesmislili ovu službu ili da napustim posao, a zadržim dostojanstvo”, izjavio je službenik koji se anonimno žalio “Vijestima” na korupciju među kolegama, a koji je zatvor u Spužu okarakterisao kao “veliku berzu, na kojoj se trguje svim i svačim i gdje sve ima svoju cijenu.” Mito se uplaćuje i za smanjenje kazne ili otpust, a pojedini komandiri završavaju poslove u ime osuđenika van zatvora, uključujući aktivnosti poput naplata zelenaških kamata, utjerivanje dugova i posredovanje u prodaji nekretnina, tvrde zaposleni u ZIKS-u.
Da su ovakve tvrdnje još aktuelne, govori i to da su našle odjeka i u zahtjevima predstavnika Sindikalne organizacije ZIKS-a, predstavljenih početkom decembra. Među 12 zahtjeva, sindikalci insistiraju i na suzbijanju nezakonitih radnji unutar zatvora i usvajanju pravilnika o zvanjima zatvorskih policajaca. Oni traže zaključenje kolektivnog ugovora do 21. decembra, a najavljuju novi protestni skup 23. decembra ukoliko ne dobiju adekvatan odgovor. (Pobuni zaposlenih je prethodilo masovno otpuštanje – u 11. mjesecu otkaz je dobilo preko 30 zaposlenih po isteku dvogodišnjeg ugovora).
Tortura i nekažnjivost
Dupli standardi vladaju kako među zaposlenima, tako i među zatvorenicima – dok pojedini novcem uspijevaju da se izdignu iznad zakona, drugima su ugrožena osnovna ljudska prava.
U poglavlju posvećenom ljudskim pravima Izvještaja Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2015. godinu, navodi se da “nekažnjavanje i dalje predstavlja problem kada je riječ o zlostavljanja u zatvorima i u pritvoru”, te da “znanje sudija i službenika za sprovođenje zakona o evropskim standardima i sudskoj praksi treba povećati”. Svijest pritvorenika o sopstvenim pravima takođe nije na zavidnom nivou, ocjenjuje EK. Poboljšanje zatvorskog sistema navodi se među prioritetima poglavlja 23 posvećenom pravosuđu i temeljnim pravima.
Evropski sud za ljudska prava presudio je proljetos protiv Crne Gore u slučaju Milić/Nikezić, dvojice zatvorenika koji su 2009. godine brutalno prebijeni od strane desetak stražara bez da su pružali otpor. Human Rights Action (HRA) je objavila snimak video nadzora koji je korišten kao dokazni materijal. Evropski sud je kontaktiran nakon što je crnogorski državni tužilac odlučio da obustavi krivični postupak. U presudi suda u Strazburu navodi se da odluke državnog tužioca nijesu zasnovane na adekvatnoj procjeni svih relevantnih dostupnih činjenica.
Kriminalno zataškavanje
Praksa nekažnjivosti zatvorskog osoblja došla je do izražaja i nakon incidenta koji se desio januara tekuće godine, kada je u Spužu izbila tuča između 30-ak zatvorenika i zatvorskih službenika. Prema zvaničnoj verziji ZIKS-a, tom prilikom ranjeno je pet zaposlenih i dva zatvorenika kao posljedica napada zatvorenika na čuvare. Međutim, kasnijim vještačenjem je utvrđeno da je tim povodom zlostavljano i ponižavano najmanje 13 zatvorenika, od kojih je jedan pretrpio čak 46 udaraca tupom silom.
Predstavnici NVO Juventas i Akcije za ljudska prava apelovali su početkom 12. mjeseca da od Ministra pravde i tužioca očekuju da hitno pokrenu postupke utvrđivanja odgovornosti uprave ZIKS-a i Osnovnog državnog tužilaštva zbog toga što u proteklih 10 mjeseci nisu u skladu sa zakonom procesuirali torturu i nečovječno postupanje. Oni su istakli da se radilo o planiranom organizovanom djelovanju, jer je do zloupotrebe sile nad zatvorenicima došlo tek nakon posjete Ombudsmana koja je iskorištena da bi mu se dokazalo da zatvorenici nisu zlostavljani.
Dva zatvorska službenika su kažnjena od strane uprave zbog zloupotrebe sile, a državno tužilaštvo je optužilo jednog. Prema stavu NVO-a, nisu adekvatno kažnjeni ostali zaposleni ZIKS-a koji su “neposredno učestvovali, odnosno omogućili, podržavali ili prikrivali intenzivno zlostavljanje zatvorenika nakon incidenta”.