Optimistična predviđanja srbijanskih političara o hitnom prijemu u Evropsku uniju ubrzo nakon pada Slobodana Miloševića s godinama su se pretvorila u tek povremeno “obećavanje datuma”. U skladu s ranijim iskustvima drugih zemalja regije, proces “pregovora” manifestira se kao neprestano produžavanje vremenskog horizonta “velikih koraka” uz redovito bespogovorno prihvaćanje svih zahtjeva koje postavljaju institucije Unije.
Istorija učešća Republike Srbije u procesu pristupanja Evropskoj uniji istorija je fokusiranja vladajućih političara na datume u okviru kojih će ova zemlja dobiti određeni status na “evropskom putu”, istorija njihovog bavljenja predviđanjem i obećavanjem rokova, istorija besmislenog pogađanja trenutka izvršavanja pojedinačnih birokratskih radnji i predstavljanja toga kao događaja od epohalne važnosti u svrhu davanja praznih predizbornih obećanja ili međuizbornog usmeravanja političkog fokusa javnosti. Ni poslednja i još uvek aktuelna kontroverza oko pitanja otvaranja pregovaračkih poglavlja 23 i 24 ne odstupa od te tendencije. Glavno pitanje koje se u vezi s ovim problemom pominje jeste da li bi procedure u vezi s pripremom za otvaranje poglavlja na radnim telima Evropske komisije mogle da budu završene na vreme kako bi se međuvladina konferencija za otvaranje poglavlja održala do kraja juna 2016., odnosno do isteka holandskog mandata predsedavanja Evropskom unijom.
Ova poglavlja predstavljaju deo ispunjavanja kriterijuma za pristupanje EU, onih kriterijuma utvrđenih odlukama Evropskog saveta iz Kopenhegena 1993. i Madrida 1995. godine, kojima je predviđeno da država-aspirantkinja ima da uskladi svoje zakonodavstvo s pravnim tekovinama EU. U tom kontekstu, eufemizam “pregovaračka poglavlja” ne odnosi se ni na kakve pregovore, već na proveravanje dokaza jednostranog usvajanja i primene pravnih standarda, uz nadzor i uslovljavanja od strane organa EU i vlada njenih članica. Poglavlje 23 odnosi se na pitanja “pravosuđa i osnovnih prava”, odnosno pre svega na funkcionisanje sudskog represivnog aparata, a poglavlje 24 nosi naslov “Pravda, sloboda i bezbednost”, koji zapravo predstavlja teme vezane za obavezu razvijanja administrativnog (pre svega policijskog) kapaciteta u vezi s kontrolom granica, vizama, eksternim migracijama, azilom, policijskom saradnjom, pitanjima “organizovanog kriminala i terorizma”, saradnjom u regulisanju prometa droge, carinskom saradnjom i pravosudnom saradnjom u krivičnim i građanskim postupcima.
Aspirantski antagonizmi
Za razliku od euforično glatkog otvaranja komplikovanih poglavlja 32 (finansijska kontrola javnog sektora) i 35 (“ostala pitanja”, koja se u ovom slučaju odnose na normalizaciju odnosa s Kosovom) u decembru 2015. godine, po pitanju otvaranja poglavlja 23 i 24 pokrenuta je nervozna rasprava povodom najave potencijalne opstrukcije zvaničnog Zagreba. Ta situacija sarkastično podseća na blokadu procesa pristupanja Hrvatske EU koju je slovenačka vlada sprovodila 2008. i 2009. godine, vezano za spor oko razgraničenja u Piranskom zalivu.
Nije suvišno primetiti da su trzavice ove vrste potpuno u skladu sa strategijom politike proširenja EU, jer dugotrajni postupak harmonizacije s pravnim normama EU, koji se realizuje kroz “pregovaračka” poglavlja kao posebnu funkciju ima to da kandidatske zemlje drži u stalnoj napetosti, što podsticanjem međusobnih antagonizama među susedima na periferiji, što primoravanjem da se neprestano pružaju dokazi lojalnosti i spremnosti za integracijom u skladu s asimetričnom projekcijom političkih i ekonomskih odnosa. Takvi odnosi, po pravilu, sasvim odgovaraju i vladajućim klasama zavisnih zemalja, jer se EU dokazala kao najsnažniji instrument “tranzicije” u istočnoevropskim zemljama, koji interesima tih društvenih grupa izlazi u susret promovisanjem privatizacije i insistiranjem na neoliberalnim tržišnim modelima (“tržišna privreda sposobna da funkcioniše” iz kopenhagenskih kriterijuma).
Nova srpska buržoazija, ponikla u procesu urušavanja jugoslovenskog socijalizma i restauracije kapitalizma, nakon ekonomskog jačanja kroz “akumulaciju razvlašćivanjem” u periodu koji je obeležila ratna i mahom izolacionistička faza “tranzicije” tokom 1990-ih, postepeno se opredelila za politiku integracije u EU (odnosno, u širem kontekstu, za “evroatlantske integracije”), što je dovelo do smene Miloševićeve vlasti nakon demonstracija 5. oktobra 2000. godine. Ne čudi stoga što je već 8. oktobra iste godine, na samitu u Bijaricu, tadašnja Savezna Republika Jugoslavija započela “proces stabilizacije i pridruživanja” u okvirima koji su nešto ranije skrojeni za zapadnobalkanske zemlje.
Uloga graničara
Nedugo potom, počinje licitiranje s datumom prijema Srbije u EU, odnosno – kada vrtoglavi entuzijazam prema ubrzanoj integraciji bude krenuo da se transformiše u skromniju opijenost birokratskim proceduralizmom – sa datumima pojedinih “pregovaračkih” koraka na putu ka EU. Dok je Zoran Đinđić snatrio o Srbiji koja postiže status kandidatkinje za članicu u 2004. te status članice u 2010. godini, a Zoran Živković, premijer Srbije nakon Đinđićevog ubistva 2003., kalkulisao sa 2007. godinom kao rokom za prijem u EU, pravdajući takvu prognozu makroekonomskim pokazateljima, ocenama međunarodnih organizacija koje prate razvoj civilnog društva i organizacija za zaštitu ljudskih i manjinskih prava a propos Bugarske i Rumunije, naredne vlade (Koštuničina i Cvetkovićeva) – suočene s unutrašnjopolitičkim problemima saradnje s Haškim tribunalom i posledicama proglašenja kosovske nezavisnosti – počinju da se bave skromnijim metama: datumima veznim za vizne olakšice u odnosu na šengensku zonu, za uspostavljanje bezviznog režima, za potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju i primenu Prelaznog trgovinskog sporazuma.
Najbitniji početni koraci u procesu pridruživanja Srbije Evropskoj uniji, kako se vidi, bili su vezani za obaveze čuvanja “Tvrđave Evrope”, odnosno policijske funkcije održavanja discipline kretanja masa ljudi preko granica, u skladu sa Šengenskim sporazumom. U septembru 2007. godine potpisani su Sporazum o viznim olakšicama i Sporazum o readmisiji. Ovim sporazumima, koji su usaglašeni nakon sedmomesečnih pregovora, omogućene su vizne olakšice prvenstveno za “poslovne ljude”, novinare, studente i đake, sportiste, te pripadnike profesija koje učestvuju na međunarodnim izložbama i konferencijama, predstavnike “organizacija civilnog društva”, predstavnike verskih zajednica i slične kategorije (mahom, dakle, društvene grupe bitne za održavanje buržoaske hegemonije), a Srbija se saglasila da će, bez posebnih formalnosti, prihvatiti lica prognana sa teritorije EU pod optužbom da su u njoj boravila “ilegalno”, a u nju su došla iz Srbije (ta represija cilja prvenstveno na siromašne Rome, Albance, te bliskoistočne i afričke izbeglice). Ovi sporazumi su stupili na snagu na samom početku 2008., a u aprilu iste godine potpisan je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju između EU i Srbije.
Datumi za dobijanje datuma
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju predstavljao je do tada najformalniji ugovorni odnos sa EU, i osnov za proces prilagođavanja na koji se Srbija obavezuje do trenutka stupanja u članstvo EU. Nakon postizanja tog “uspeha”, političari na vlasti su mogli da se posvete predviđanju sledećeg velikog datuma – dobijanja statusa zemlje-kandidatkinje za članstvo u EU. Potpredsednik Vlade Srbije za evropske integracije, Božidar Đelić, na početku 2010. godine okušao se u prognoziranju tog značajnog datuma, predviđajući da bi do toga moglo da dođe već do kraja iste godine. Međutim, realizacija tog zadatka morala je da sačeka još izvesno vreme, provedeno kako u natezanju oko simboličnih aspekata organizacije vlasti na severu Kosova i eksperimentisanju zvaničnog Beograda sa spoljnom politikom oslanjanja na “četiri stuba”, tako i u očajničkom očekivanju nekog datuma vezanog za evrointegracije. Srbija je kandidatski status stekla tek 1. marta 2012. godine, pod senkom uslova koje je prethodnog leta nemačka kancelarka Angela Merkel izručila pred predsednika Srbije Borisa Tadića.
Vlada Ivice Dačića (kojom je operativno rukovodio Aleksandar Vučić), formirana jula 2012. godine nakon prolećnog izbornog poraza Tadića i njegove Demokratske stranke, mogla je mirno da se posveti “konstruktivnijem” odnosu sa EU, intenziviranju procesa pridruživanja i zasenjivanju publike spektakularnim pokušajem predviđanja još jednog datuma: datuma početka “pregovora” o pristupanju Srbije Evropskoj uniji. U sklopu tog zadatka, tadašnji prvi potpredsednik Vlade, Aleksandar Vučić, potrudio se da novootkrivenu srpsku umetnost predstavljanja spekulacija o datumima kao prvorazredne političke aktivnosti dovede do novog nivoa majstorstva: predviđanja vremenskog okvira u kojem će se znati datum početka neke evrointegrativne procedure – dakle, pogađanje datuma dobijanja nekog drugog datuma. On je, septembra 2012., izneo predviđanje kada bi se mogao znati datum početka pregovora, nagađajući da bi to moglo biti na proleće 2013. ili najkasnije do sredine te godine. Da li je pogodio? Naravno, ne. Trenutak saznavanja datuma za početak pregovora o pristupanju Srbije EU, ako je to uopšte bitna informacija, nastupio je tek krajem 2013. godine.
Nove zebnje
Prva međuvladina konferencija između Srbije i EU održana je u Briselu 21. januara 2014. godine, čime je označen početak pristupnih pregovora na političkom nivou. Proces “skrininga” završen je marta 2015. Druga međuvladina konferencija između Srbije i EU, na kojoj su otvorena prva dva poglavlja održana je decembra 2015. godine, a to je predstavljeno kao još jedan istorijski trenutak.
Nakon toga, kao što je već na početku pomenuto, došli smo i do novih zebnji vezanih za datum otvaranja sledeća dva poglavlja. Zebnje koje artikulišu srpska politička elita i državni ideološki aparati su, dakle, vezane za datume, a ne za manjak demokratije ili osujećivanje interesa širih slojeva stanovništva u procesu pristupanja EU. U međuvremenu, pravi razlog za zebnju dao je, kroz vrlo zanimljive i jasno izražene stavove, ambasador Kraljevine Holandije u Srbiji, dakle predstavnik zemlje koja trenutno predsedava EU. On je 22. marta ove godine u beogradskoj Politici izneo utešno obećanje još jednog datuma (“do kraja juna”), a na pitanje koje je imalo za cilj da se javnost upozna sa stavovima tog diplomate povodom razloga potencijalnog blokiranja otvaranja poglavlja 23, odgovorio da oni kao predsedavajući stalno rade sa svim zemljama članicama kako bi se dostigao konsenzus, i poentirao: “Nema potrebe da se mediji obaveštavaju o svakom koraku u tom procesu ili, kako mi na holandskom kažemo: ne diraj kokošku koja leži na jajima.”