Blisko prijateljstvo eurobirokratima najomraženijeg istočnoeuropskog “autokrata” Victora Orbána i eurobirokratima najmilijeg balkanskog “reformatora” Aleksandra Vučića, sjajno ilustrira proturječja tobožnjeg demokratskog razvoja Istočne Europe. Naime, iako je Orbán bivši liberal koji je postao radikalni desničar, a Vučić obrnuto, oni su doista mnogo naučili jedan od drugog, što baca novo svjetlo na navodnu opreku između autokracije i “europskog puta”.
Nedavni susret Vučića i Orbana početkom septembra u Beogradu, po svemu sudeći, predstavlja nastavak saradnje po obrascu iz 2014., kada je održan prvi zajednički sastanak dve vlade, na kome su se kao prioritetna ispostavila pitanja pridruživanja Srbije Evropskoj uniji, te ekonomska saradnja u vidu zajedničkog pristupa EU fondovima.
Prošle su godine priliv migranata, te zatvaranje balkanske rute doveli do intenziviranja saradnje između ove dve države, tako da zajednička sednica najavljena za kraj 2016. predstavlja logičan potez, budući da su Srbija i Mađarska u protekle dve godine uspostavile čvrstu saradnju na spoljnopolitičkom, ekonomskom, pa i na simboličko-kulturnom planu. “Unapređenje saradnje u svim oblastima”, kako su mediji u Srbiji saželi ključnu poruku Vučićevog i Orbanovog sastanka, odnosi se, između ostalog i na mogućnost uzajamne nostrifikacije diploma, kao i na “podršku” kandidaturi Mađarske za letnje Olimpijske igre 2024., ali je cilj kontinuirane, višegodišnje saradnje dva državna vrha zapravo povezivanje bezbednosnih snaga (pod izgovorom opasnosti od masovnih migracija i zabrane ilegalnih prelazaka), kao i implementacija krupnih ekonomskih dogovora.
Inverzne političke putanje
Ako za trenutak ostavimo po strani važna ekonomska pitanja koja se tiču energetske stabilnosti i otvaranja centralne Srbije, a ne isključivo Vojvodine, za mađarske investicije, te sagledamo političku pozadinu koja povezuje Vučića i Orbana, postaje jasno otkuda takvo jedinsvto u spoljnopolitičkoj strategiji srbijanskog i mađarskog premijera. Još u vreme kada je Vučić, nakon prve izborne pobede Srpske napredne stranke, bio prvi potpredsednik vlade, govorilo se o medijskim manipulacijama, tendenciji koncentrisanja vlasti u rukama jednog čoveka i drugim autokratskim manirima koji Vučića čine sličnim Orbanu.
Medijska reprezentacija fenomena “orbanizacije”, odnosno “erdoganizacije” i “putinizacije” u istočnoevropskim zemljama nesumnjivo počiva na rabljenju stereotipa o liberalno-demokratskom Zapadu nasuprot autokratskom Istoku, pri čemu licemerje evropske birokratije, koja žmuri na svaku povredu demokratskih vrednosti koja ne ugrožava elite evropskog centra, ostaje nevidljivo. Evropski zvaničnici će možda deklarativno osuđivati Orbanovu politiku prema izbeglicama ili pohvaliti Vučićevu odanost “evropskom putu”, ali upravo njihova međusobna saradnja razotkriva kompatibilnost evrointegracijskih i izolacionističkih politika.
Evropska unija, budući da pre svega štiti nesmetan protok i akumulaciju kapitala, poseduje politički sistem koji može da podnese liberalne i inkluzivne strategije u onoj meri u kojoj interesi krupnog kapitala nisu dovedeni u pitanje. U takvim je okvirima inverzna politička putanja dvaju premijera – Orbanova konverzija iz liberalnog u konzervativnog političara i Vučićev prelazak sa radikalnog nacionalizma na radikalni evrofanatizam – sasvim prihvatljiva, što se očituje u činjenici da je upravo Mađarska glavni strateški partner i podrška ulasku Srbije u Evropsku uniju. Orban, kao i Vučić, zagovara jačanje nacionalnog suvereniteta, te saradnju sa Ruskom Federacijom, uspešno mireći nacionalistički populizam i zahteve evropske birokratije, u čemu se Vučić uistinu ugleda na njega.
Suradnja s Orbanom kao reklama za glasačku bazu
No, Vučićeva politika se na propagandnom nivou uklapa u globalni fenomen karakterističan za zemlje na obodu Evropske unije – zagovaranje “trećeg puta”, odnosno, prilagođeno srbijanskom kontekstu, “I Evropa i Kosovo”. Saradnja sa mađarskim premijerom za njega je u ovom trenutku bitan marketinški potez. Imajući u vidu policijsku zaštitu koju je, pod patronatom evropskih institucija, država u poslednjih nekoliko godina omogućila prilikom održavanja Prajda, potpisivanje Briselskog sporazuma, kojim se srbijanske vlasti i de iure odriču svojih institucija na Kosovu, te Vučićevo odbijanje da otvoreno podrži održavanje referenduma o 9. januaru u Republici Srpskoj, Vučić je u velikom delu desno orijentisane javnosti, koja, uostalom, predstavlja njegovu glasačku bazu, prepoznat kao izdajnik nacionalnih interesa.
S obzirom da je Vučićevo deklarativno neuplitanje u suverenitet BiH na ekstremnoj desnici prepoznato kao antidržavnički potez, posebno uzimajući u obzir da veliki deo desnih intelektualaca, o čemu svedoči i izjava predsednika SANU, smatra da je Kosovo “izgubljeno”, te da država treba da se “okrene” Republici Srpskoj, Vučiću je simbolički važno da se sledeći sastanak mađarske i srbijanske vlade održi u centralnoj Srbiji (a ne u Vojvodini ili u Beogradu), kako ta saradnja ne bi bila protumačena kao još jedan način dezintegracije “srpskih zemalja” (ova feudalna terminologija legitimisana je u poslednje vreme kroz desničarski državotvorni diskurs).
Insistiranje na ortakluku sa Orbanom za njega je način da se legitimiše kao vođa koji, poput Orbana sarađuje sa velikim silama, ali pre svega zastupa interese “svog” naroda. Kada se pritom uzme u obzir da je takvo partnerstvo u službi bržeg pridruživanja EU, te lakšeg pristupa evropskim fondovima, jasno je da su na taj način podmirene i evropske elite i ambicije u okvirima unutrašnje politike.
Stoga je još zanimljivije pitanje kakav interes mađarske vlasti, a preko njih i Evropska unija, pronalaze u jačanju odnosa sa Srbijom.
Kapija Evrope
Kada je 2014., usled ukrajinske krize, zaustavljena izgradnja Južnog toka, to je bio još jedan indikator nejednakog odnosa snaga između evropskog centra i njegove periferije. Kako Nemačka i zemlje centralne Evrope imaju alternativne puteve snabdevanja gasom, u sukobu Rusije i EU štetu su pretpele mahom zemlje Zapadnog Balkana, koje plaćaju izuzetno visoku cenu gasa. Povod Vučićevih i Orbanovih prošlogodišnjih susreta bila je “energetska stabilnost”, odnosno spekulacije da je Mađarska zainteresovana da investira u industriju gasa. Vrlo je moguće da je to zapravo bio način na koji bi EU, posredstvom Mađarske, dok Vučić i Orban propovedaju politiku saradnje i podstiču pro-putinovske sentimente, mogla da u borbi za uticaj istisne Rusiju i uspostavi monopol nad transportom gasa. “Saradnja na svim nivoima”, ali pre svega na ekonomskom i bezbednosnom, a ove godine je u fokus dospela poljoprivreda, zapravo je nedvosmislena potvrda da “Srbija ostaje na evropskom putu”.
No, iako ekonomski faktor nije zanemarljiv, očigledno je da Evropska unija i politički profitira zahvaljući intenzivnoj saradnji mađarske i srbijanske vlade. Prilikom nedavne posete Beogradu Orban je izjavio da “Evropa ne može isključiti mogućnost da će se ponoviti situacija kao sa migrantima prošle godine”. Tako saradnjom između mađarske i srbijanske policije Srbija uistinu postaje kapija Evrope, što je metafora koju je Orban koristio da dočara svoju podršku evrointegracijama koje Vučić predvodi. Premijer Vučić nije propustio priliku da, u skladu sa svojom kvazipomirljivom i kvaziinkluzivnom retorikom, napomene kako, iako vlasti u Srbiji nastoje da sprovode humanu i solidarnu politiku prema izbeglicama, više nije reč o žrtvama rata već ekonomskim migrantima iz Avganistana, koji usput pljačkaju i izazivaju haos na Železničkoj stanici u Beogradu. Antiimigrantski diskurs neposredno pogoduje rastu i mađarske i srbijanske desnice, u odnosu na koje i Vučić i Orban zaista deluju kao “umerena” opcija.
Jačanje sektora bezbednosti i njegovo promovisanje kroz međusobne posete Vučića i Orbana otvara put ne samo ka otvorenoj ksenofobiji i jačanju ekstremne desnice već i ka oficijelnoj militarizaciji Evrope. Zbog fundamentalne nedemokratičnosti vlastitih institucija, Evropska unija, kao što vidimo na primeru novopečenog srpsko-mađarskog “prijateljstva”, ne samo da ne želi da zaustavi sprovođenje antiimigrantskih politika već svoje polupropusne granice štiti prepuštajući “prljav posao” perifernim i “autokratskim” državama na Istoku.
No, bez obzira na to koliko evropske birokrate zaslužuju bespoštednu kritiku kada je tretman migranata u pitanju, te da Vučićev i Orbanov projekat jačanja represivnog aparata i njegovog transnacionalnog umrežavanja nastaje upravo u okvirima i “pravilima igre” koje postavlja Evropska unija, to, bez sumnje, predstavlja zabrinjavajuću tendenciju po sebi.