Figura pomiritelja podivljalih balkanskih plemena jedna je od onih koje srbijanski predsjednik Aleksandar Vučić najviše voli da zauzme pred stranim moćnicima. To se ponajprije manifestira u gestama i izjavama kojima tobože pokušava “pomiriti” Srbe i Bošnjake. No unatoč retorici stabilnosti i suživota, položaj muslimana u samoj Srbiji daleko je od idealnog.
Ako će vlada Aleksandra Vučića, doskorašnjeg premijera a odskorašnjeg predsednika Srbije, ostati upamćena po nečem, onda su to noćna rušenja objekata. Nakon prošlogodišnjeg “slučaja Savamala”, koji je pokrenuo seriju građanskih protesta u organizaciji Inicijative “Ne da(vi)mo Beograd”, u noći između 25. i 26. maja porušen je deo džamije u beogradskom naselju Zemun Polje. Meta rušenja u ova dva slučaja svakako nije bila ista: u Savamali su srušeni restoran i zgrade firmi, u Vučićevom rečniku poznatiji i kao “tri barake” ili “prljave udžerice”, dok je u Zemun Polju (s)rušena džamija, verski objekat Islamske zajednice Srbije. U prvom slučaju, počinitelji pod fantomkama ostali su nepoznati, odnosno – u slučaju gradonačelnika Beograda Siniše Malog, za kog je naknadno utvrđeno da je organizovao noćno rušenje – neprocesuirani; u drugom slučaju, jasno i glasno su se javili nadležni iz Opštine Zemun, koji su u prisustvu žandarmerije i policije takoreći “na pravdi Boga” srušili nelegalni objekat.
Fleksibilna kategorija “nelegalnog objekta” tako je postala zajednički sadržalac pranja ruku vlasti od posleponoćnih rušiteljskih avantura. Vučić se ovom prilikom nije iščuđavao nad činjenicom da je rušenje sprovedeno noću a ne usred bela dana, valjda zbog toga što se s rušenjem prethodno pokušalo usred bela dana – 25. maja su muslimani i muslimanke okupljeni u džamiji i ispred nje sprečili rušenje, nakon čega je dogovoreno da u narednom periodu o sudbini džamije ispregovaraju Islamska zajednica Srbije i gradske vlasti. Preuranjeni “pregovori” protekli su u znaku bagera, trostrukog bezbednosnog prstena sačinjenog od žandarmerije i policije i… izostanka pregovora. Pitanje legalnosti ovde nije beznačajno, ali nije ni suštinsko. Nije beznačajno iz razloga što su na snazi dvostruki aršini kada je rušenje nelegalnih, odnosno izgradnja legalnih objekata u pitanju.
U sveže pokrenutom pravedničkom ratu države protiv nelegalne gradnje stradaju i stradaće uglavnom sitni sopstvenici i sopstvenice, za koje nije izvesno da će imati kud nakon što njihove “barake” i “udžerice” budu porušene. “Krupna divljač” – pripadnici političke i ekonomske elite – po svoj prilici će ostati netaknuti ili će tek deo njihovog bogatstva biti okrnjen. Ilustrativan primer pruža upravo projekat “Beograd na vodi”, za čiju je realizaciju donesen lex specialis, o čijoj se infrastrukturi nisu pitali ni stanovnici/e Beograda, ni arhitekti, urbanisti i drugi stručnjaci koji su upućivali bezbroj primedaba predlogu projekta koji je na kraju usvojen, za čije potrebe je iseljeno i srušeno celo naselje Bara Venecija (inače prethodno naseljeno relativno ekonomski depriviranim žiteljima/kama za čije životne uslove nije marila nijedna vlada – a ne bi ni ova, da je na to nije primorao “Beograd na vodi”) i koje se gradi spram džepa i za džep daleko viših klasa no što je ona u koju bi se prosečan stanovnik ili stanovnica Srbije mogli svrstati.
“Tradicionalne zajednice”
Suštinskije je, pak, pitanje odnosa države i društva prema muslimanskom stanovništvu i njegovim verskim potrebama. Džamija u Zemun Polju srušena je neposredno pred Ramazan, jedan od najvećih muslimanskih praznika. Sadašnji beogradski muftija, Mustafa Jusufspahić, osvrnuo se na argument rušilaca o nelegalnosti objekta rekavši da “za 45 godina, koliko živi u Beogradu, Islamska zajednica nikada nije dobila nijednu dozvolu za gradnju verskog objekta”. Predsednik Mešihata Islamske zajednice u Srbiji, muftija Mevlud Dudić, prokomentarisao je da ni pravoslavna crkva u Zemun Polju nije legalno izgrađena, kao ni veliki procenat stambenih objekata, ali se pitanje (ne)legalnosti poteglo samo u slučaju džamije.
Činjenica je da tretman različitih verskih zajednica u Srbiji nije jednak. Sociolog religije i profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu, Milan Vukomanović, angažovano se bavi ovim i nizom drugih problema iz domena religijskog dijaloga. Prema Zakonu o crkvama i verskim zajednicama usvojenom 2006. godine – nakon višestrukih revizija Nacrta zakona, koje su, kako prof. Vukomanović beleži, prolazile bez dostatnog uključivanja javnosti – svega sedam verskih zajednica u Srbiji dobilo je pravni status tzv. tradicionalnih ili istorijskih verskih zajednica. Ovim povlašćivanjem određenih crkava i verskih zajednica (Srpske pravoslavne crkve, Rimokatoličke crkve, Slovačke evangeličke crkve, Reformatske hrišćanske crkve, Evangeličke hrišćanske crkve; Islamske verske zajednice, Jevrejske verske zajednice), a prema kriterijumu “viševekovnog istorijskog kontinuiteta” na tlu Srbije (ma koliko da je to tlo variralo tokom vekova), osporava se istim zakonom zagarantovana ravnopravnost svih verskih zajednica na teritoriji Srbije.
Tako se pred sve druge verske zajednice u Srbiji – koje ne potpadaju pod pomenutih sedam – postavlja niz komplikovanih procedura kroz koje moraju proći da bi njihovo postojanje bilo ozakonjeno. U velikoj većini slučajeva, verske zajednice – ma koliko dugo postojale na istorijski promenljivom tlu Srbije – ne bivaju zakonski priznate (interesantan primer su, recimo, budisti: oni nisu ozakonjena verska zajednica, iako se najstariji evropski budistički hram u periodu između dva svetska rata nalazio upravo u Srbiji). Štaviše, ravnopravnost ne postoji ni među sedam povlašćenih verskih zajednica: posebno za Srpsku pravoslavnu crkvu u Zakonu stoji da “ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda”. Otuda prethodno pomenute izjave muftija Mustafe Jusufspahića i Mevluda Dudića ne deluju iznenađujuće, posebno kada se ima u vidu da pravoslavne bogomolje u Beogradu niču takoreći svakodnevno, a za postojanje još džamija uz Bajrakli džamiju se praktično ni ne zna dok ne dođe do incidenata poput tog u Zemun Polju.
Simboli etničkih sukoba
Premda sa strane Islamske zajednice nije bilo nikakvih “zapaljivih” izjava nakon rušenja džamije u Zemun Polju, već je, upravo suprotno, pozvano na konstruktivan međureligijski dijalog, ovakvi događaji, posebno na balkanskom prostoru gde se uspostavlja prisna veza između nacionalnog i religijskog identiteta, nose u sebi mogućnost rasplamsavanja sukoba među religijskim i etničkim grupama. U duhu međureligijskog dijaloga, prva je Srpska pravoslavna crkva trebalo da se oglasi povodom rušenja džamije i da ga osudi – međutim, na inače redovno ažuriranom veb-sajtu SPC (gde se, između ostalog, nalazi i vest o “labudovoj pesmi” predsednikovanja Tomislava Nikolića: crkvi u njegovoj rodnoj Bajčetini, koju su sa svoje četiri ruke i nemalim budžetskim sredstvima nepoznatog porekla podigli doskorašnji predsednik Nikolić i njegova supruga Dragica) tim povodom nema ni reči.
Devastiranje religijskih simbola uobičajeno se koristi u etničkim sukobima, simbolišući pretnju, osvetu ili osvajanje. Bajrakli džamija u Beogradu zapaljena je, Islam-agina džamija u Nišu izgorela do temelja, a džamije u Novom Sadu i Zvorniku (Republika Srpska) napadnute su u noći između 17. i 18. marta 2004. godine, nakon napada kosovskih Albanaca na kosovske Srbe 17. marta, koji su rezultirali proterivanjem kosovskih Srba, ali i uništavanjem pravoslavnih bogomolja na Kosovu. Nakon rata u Bosni i Hercegovini 1992.–1995. godine, na teritoriji Republike Srpske nije bila ostala nijedna džamija. Prvi pokušaj obnove džamije Ferhadije u Banjaluci, 2001. godine, obeležen je krvavim napadima Srba na Bošnjake.
Postajanje određene religije dominantnom uvek je, u većoj ili manjoj meri, značilo i prenamenu ili ukidanje verskih objekata drugih religija. U XVI veku, kada je izgrađena, Bajrakli džamija predstavljala je jednu od 273 džamije samo na teritoriji Beograda. Imajući u vidu da se prilikom popisa stanovništva od pre šest godina 91,2% stanovništva Srbije izjasnilo hrišćanima (84,6% pravoslavcima) i 83,3% Srbima (Beograd: 90,4% hrišćana, odnosno 88,9% pravoslavaca, te 90,7% Srba), jasno je odakle se izvlači argument o većini kojoj bi manjine trebalo da budu podređene – samo zato što su manjine. Ovaj etnocentrički argument poteže se na više nivoa: od svakodnevnog i dnevnopolitičkog do strukturalnog, u različitim sferama. Tako se, primera radi, na Bogoslovski fakultet, koji je 2004. godine ušao u korpus fakulteta Univerziteta u Beogradu, mogu upisati pravoslavci pod uslovom da su dobili pisanu saglasnost nadležnog episkopa, odnosno lica drugih veroispovesti pod uslovom da su dobila pisanu saglasnost patrijarha SPC lično; s tolikim naglaskom na pravoslavnoj teologiji, deficitom religioloških kurseva na društveno-humanističkim fakultetima i potpunim izostankom religiologije kao samostalne, neteološke i kritičke nauke, ne čudi deficit – pa i izostanak – poštovanja, uvažavanja i dijaloga sa religijskim orijentacijama koje nisu zvanična dogma SPC.
Državotvorna crkva
Ovo se preliva i na niže nivoe, što dobro ilustruje primer uvođenja veronauke u školski sistem 2001. godine. Sam potez uvođenja građanskog vaspitanja, odnosno veronauke kao izbornih predmeta u školama oličava uvezivanje “prve” i “druge Srbije”: viševekovne (i dobrano mitologizovane) tradicije srpstva i liberalne demokratije. Uvođenje konfesionalne veronauke, a ne opšte nauke o veri, činjenica da se u praksi u mnogim školama uči samo pravoslavlju a ne i drugim hrišćanskim i, posebno, nehrišćanskim konfesijama, nikakva garancija neostrašćenog pristupa u nastavi itd. izrazito su efikasno đubrivo za bujanje predrasuda prema Drugom, za izjave poput “Mi pravoslavci smo u Srbiji većina i stoga mi imamo pravo da se pitamo” (i u ime manjina), za višestruko iskazivanu islamofobiju u odnosu prema migrantima/kinjama i izbeglicama s Bliskog istoka i niz drugih diskriminišućih, nesolidarnih obrazaca ponašanja.
Srpska pravoslavna crkva, kako u pominjanom Zakonu i stoji, igra (doslovno) vanrednu ulogu u državotvornom smislu – isto se, doduše, ne bi moglo reći za njene civilizacijske doprinose, imajući u vidu okoreli tradicionalizam i isključivost s kojima pristupa večito promenljivom društvu. No, istini za volju, Zakon i govori o njenom civilizacijskom doprinosu razvoju srpskog identiteta – čiji počeci, po formulaciji sudeći, sežu mnogo dalje u istoriju nego što nemitološke verzije istorijske nauke priznaju. Državotvornu ulogu SPC prof. Vukomanović opisuje pojmom “političkog pravoslavlja”, koje je nakon perioda “druge Jugoslavije”, najpre u ratovima 1990-ih a potom i u novostvorenoj “demokratiji”, doživelo svoju renesansu. Politika SPC u ratovima 1990-ih bila je promenljiva; ukoliko se ograničimo samo na Bosnu i Hercegovinu, može se uočiti prelaz od formalno mirotvoračke politike (od koje su, pak, pojedini crkveni službenici izrazito odstupali) 1992. godine, kada su tri verske zajednice u BiH (SPC, Rimokatolička crkva, Islamska zajednica) potpisale zajednički apel na pomirenje naroda, do ratnohuškačke politike najkasnije od 1993. godine, kada SPC vatreno brani novostvorenu Republiku Srpsku, ne prezajući od korišćenja mnoštva herojskih metafora pripadnih kosovskom mitu u svojim zvaničnim istupima.
Linija političkog pravoslavlja živa je – i nastoji da bude što življa – i danas. Tako poglavar SPC, patrijarh Irinej, obogotvoruje Republiku Srpsku – stvorenu zarad spasa Srba kao “Božjeg naroda” – poziva na odbranu “srpskog Kosova”, ako treba, i silom, prima posete različitih političkih zvaničnika iz drugih država, savetuje se sa Vojskom Srbije o bezbednosnim pitanjima: što na teritoriji Srbije, što šire. Postoji, dakle, kontinuitet doprinosa SPC raspirivanju nacionalizama na Balkanu: iako ratovi 1990-ih nisu bili verski po svom karakteru, uspešno je uvezivan religijski s nacionalnim identitetom, što je dodatno ojačalo nacionalističke borbe iznikle na temelju ekonomske krize i ekonomskog nadmetanja između pojedinačnih republika u Jugoslaviji.
Saradnja u Sandžaku
Vučić se u kontekstu savremenih nacionalističkih previranja na Balkanu samopredstavlja kao pomiritelj, u izjavama idući dotle da govori o stvaranju “nove Jugoslavije, plus Albanija”, a sebe poredeći sa Titom. Ipak, politika u kojoj je Kosovo neupitno srpsko, a Republika Srpska i Srbija duhovno ako ne teritorijalno jedinstvene ne izmiče srpskom nacionalizmu miloševićevskog tipa, dok scenario balkanskog ujedinjenja kakav Vučić ima na umu ne izmiče logici podređenosti balkanskog prostora suprotstavljenim stranim imperijalizmima (zapadnom i ruskom) i dobrobiti političkih elita koje, kao i strane sile, profitiraju na zavadama radnog naroda na Balkanu. Interes je pozadina Vučićevih deklarativno dobrih odnosa sa svima, što se može primetiti i na primeru saradnje sa bošnjačkim političkim opcijama u Srbiji, oličenim u Rasimu Ljajiću i Muameru Zukorliću.
Ljajić je jedan od potpredsednika Vlade Srbije, koji već godinama unazad, bez obzira na to ko čini vladu, ne napušta neku od ministarskih fotelja, a ujedno je predsednik Sandžačke demokratske partije i Socijaldemokratske partije Srbije, jednog od koalicionih partnera Srpske napredne stranke. Zukorlić se s pozicije predsednika Islamske zajednice u Srbiji povukao da bi ušao u političke vode; vođa je Bošnjačko-demokratske zajednice Sandžaka, predsednik skupštinskog Odbora za obrazovanje, nauku, tehnološki razvoj i informatičko društvo, a nada se da će zbog podrške Vučiću na aprilskim predsedničkim izborima ući i u Vladu. Ironično, vlast toleriše Zukorlićevu nelegalnu gradnju u Novom Pazaru, jer, Vučićevim rečima, “neće sukob pravoslavaca i muslimana”. Ljajić i Zukorlić garanti su Vučićeve iskazane želje za dobrosusedskim odnosima Srba i Bošnjaka na prostoru Sandžaka – u opštinama koje mu pripadaju Vučić je osvojio blizu 70% glasova na predsedničkim izborima.
Politici na Balkanu koju kroje višedecenijski kalkulanti interesima i manipulatori nacionalnim i religijskim identitetima kao preprekama ujedinjenju balkanskih naroda, mora se stati ukraj. Jedinstvo balkanskih naroda na klasnoj osnovi – na osnovi prepoznavanja osiromašenja, zavađivanja i tlačenja kojima su svi izloženi – i kolektivna borba protiv zavađivača i kreatora politika koje ne služe interesima radnog naroda, izvor su temeljnog društvenog preokreta; izvor su društva u kome Drugost nije predmet sukobljavanja, već poznavanja, uvažavanja i solidarnosti.