Za razliku od svojih “kolega” u susjednim zemljama, veterani ratova 1990.-1999. iz Srbije izloženi su dodatnom teretu: onom poraza. Iako ni u njihovom slučaju nije manjkalo retorike o “obrani nacije”, oni su ipak ostali neželjeni prežitak ranijih regionalnih vojnih avantura beogradskih vlasti, koje bi sada čini se svi rado zaboravili.
Prvi susret s izjavama veterana ratova koji su tokom devedesetih godina prošlog veka vođeni na tlu nekadašnje Jugoslavije može da bude prilično iznenađujuć i zbunjujuć, imajući u vidu nacionalistički karakter ovih ratova. Naime, borci koji su kao pripadnici JNA ili Vojske Jugoslavije u ratovima učestvovali na strani Srbije – a koju su srpske političke elite predstavljale kao Jugoslaviju, iliti, preciznije, kao poslednji bastion odbrane jugoslovenstva od separatističkih nacionalizama federativnih republika koje su jedna za drugom napuštale federaciju – redovno izjavljuju kako “nije bilo bitno koje je neko nacionalnosti ili vere, borilo se za Jugoslaviju”; iz patriotskog osećanja branila se zemlja prema kojoj je, uz neformalnu patriotsku, postojala i formalna vojna obaveza – odnosno, išlo se u rat za nju.
Stavljajući, pak, ove lične prošlosti u širi kontekst dekretiranog jugoslovenstva s kraja osamdesetih i početka devedesetih godina, možemo shvatiti odakle proističu ovako anacionalna viđenja borbi koje su, međutim, vođene u službi ekonomskih i političkih interesa srpskih vlasti. Poziv da se ispuni vojna obaveza u Jugoslovenskoj narodnoj armiji pobuđivao je sentiment patriotske dužnosti prema “socijalističkoj Jugoslaviji”: zemlji koja je mnogo dala svom narodu i kojoj njen narod sada treba mnogo da dâ.
“Druga Jugoslavija” je krajem osamdesetih i početkom devedesetih bila je najdalje od socijalizma, kao što je bila daleko i od jugoslovenstva – ni socijalizam kao društvenoekonomski sistem, ni jugoslovenstvo kao politička odrednica u zvaničnoj politici države nisu postojali. Miloševićevska Srbija nije čuvala (niti sačuvala) jugoslovenstvo, već je pokušavala da “popravi” posledice Ustava SFRJ iz 1974. godine. Njime su znatno povećana ovlašćenja pojedinih republika unutar federacije, ali i autonomnih pokrajina na teritoriji Srbije. Još sa otvaranjem Jugoslavije svetskom tržištu u pedesetim republike su počele da ekonomski konkurišu jedna drugoj – ovim Ustavom, konkurencija je samo zaoštrena.
Ružna mrlja
Nakon što su međunarodne finansijske institucije osamdesetih iznele zahtev za ponovnom centralizacijom razlabavljene federacije, kako bi stabilizovale dužničku ekonomiju Jugoslavije, Srbija je u centralizaciji uočila priliku da povrati nekadašnji uticaj nad autonomnim pokrajinama i da tako vlastitu republičku ekonomiju učini konkurentnijom. Nije, dakle, Milošević bio predstavnik Srba kao većih Jugoslovena od sviju – premda “srpski Jugosloveni” u svom, često nesvesnom, nacionalističkom jugoslovenstvu vole to da tvrde. Suprotno njima stoje oni Srbi koji Jugoslaviju nazivaju “najvećom srpskom zabludom”; njihov separatistički nacionalizam obezbeđuje manje izrazite kontradikcije i lomove svesti u odnosu na ljude za koje “Srbija nije bila u ratu” – jer je, prema potonjima, Srbija bila zadnji bedem odbrane jugoslovenstva.
Tišina današnje Srbije o srpskim veteranima ratova devedesetih ima naročito licemeran karakter. Proevropski preobražaj nekadašnjih kadrova Šešeljeve Srpske radikalne stranke, koji danas, kao članovi i članice vladajuće Srpske napredne stranke, zauzimaju niz pozicija moći u državi, značio je i “tranziciju” iz ponosnog velikosrpskog u nekakav novi kvazijugoslovenski model. Ovako bi se – naravno, ironično – mogao nazvati model politike koji Aleksandar Vučić tvrdi da zastupa, sa svojom novom “neutralnošću” (nekadašnjom “nesvrstanošću”) u odnosima sa Istokom i Zapadom, pomiriteljskom realpolitikom – u kojoj, ipak, nakon svakog priznanja žrtava drugih država sledi jedno veliko “ali” za žrtve koje je dala Srbija – te s pokušajem izgradnje kulta ličnosti nalik Titovom.
U izgradnji slike takve Srbije, veterani ratova devedesetih predstavljaju ružnu mrlju navodno prevladane prošlosti. Ni demokrate, koje su na vlast došle nakon Petog oktobra i na njoj ostale 2001.–2012., niti naprednjaci koji kroje politiku od 2012. godine do danas, ne žele da se pogledaju u ogledalo i da javno obznane vlastite nacionalističke kontinuitete sa miloševićevskom Jugoslavijom. To u najvećoj meri rezultira ćutanjem o pitanju ratnih veterana i fino upakovanim odbijanjima da se izađe u susret njihovim zahtevima.
Veterani, s druge strane, smatraju da država koja ih je devedesetih pozvala u borbu danas nema pravo da se tih istih boraca stidi, ili da sa sebe skida odgovornost za njihovo učešće u ratovima, po principu “Sami ste hteli, sami ste išli”. Politika Srbije prema veteranima razlikuje se kako u odnosu na onu u mnogim drugim zemljama. Tako je ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, a ne ministarstvo odbrane nadležno za pitanje ratnih veterana. U okviru prvopomenutog ministarstva, samo se sektor za boračko-invalidsku zaštitu eksplicitno bavi ovim pitanjem. Dakle, nisu obuhvaćeni čak ni svi učesnici ratova devedesetih (čiji tačan broj nije poznat, a procene su da danas na teritoriji Srbije živi između 400.000 i 800.000 njih), već samo oni koji su nakon rata (p)ostali invalidi (prema poslednjim dostupnim procenama, u Srbiji ih živi oko 12.000), odnosno oni koji su u ratu stradali, a njihova porodica po osnovu palog borca ostvaruje pravo na invalidninu.
Nepostojeća kategorija
Ovo znači da država ne obezbeđuje nikakvu podršku psihičkom oporavku preživelih boraca s ratišta. Veliki broj njih pati od posttraumatskog stresnog poremećaja, a na stotine je izvršilo samoubistvo. Zavisno od stepena invaliditeta, među ratnim vojnim invalidima izvršena je kategorizacija – oni su podeljeni u deset kategorija, pri čemu pripadnici prve kategorije (100% invaliditeta i potreba za svakodnevnom pomoći i negom) od države primaju oko 2.100 evra mesečno (u šta su, međutim, uz ličnu invalidninu, uračunati i tuđa nega i pomoć, ortopedski dodatak i dodatak za nezaposlene), a pripadnici najnižih kategorija (desetu čine osobe sa 20% invaliditeta) tek oko 50 evra mesečno! Veliki broj ratnih veterana nema rešeno stambeno pitanje, izdate zdravstvene legitimacije, mogućnost povratka na tržište rada, niti im je obezbeđen ma koji drugi mehanizam reintegracije u srbijansko društvo.
Uz to, postoji veoma veliki broj veteranskih udruženja u Srbiji – oko ili preko 800. Ne postoji, pak, jedinstvena definicija ratnog veterana, budući da na nivou države nije donet zakon o ratnim veteranima, a među mnogobrojnim udruženjima postoje neslaganja. Mnogobrojnost raznorodnih udruženja omogućuje i da se do u nedogled odlaže donošenje zakona o ratnim veteranima (jer kako pomiriti tolike različite zahteve?), ali i da udruženja koja imaju neku “vezu” u državnom vrhu dobijaju znatno veća budžetska sredstva u odnosu na udruženja koja tu “vezu” nemaju, a čije je članstvo često u težoj životnoj situaciji, pa i prinuđeno da se isključivo samofinansira.
Tako su ratni veterani u državi “koja nije bila u ratu” suštinski nepostojeća kategorija – jer ni rat devedesetih u Srbiji nije postojao. Prepoznati su ne kao borci koji su pod parolom očuvanja jugoslovenskog jedinstva – uveliko načetog ekonomskom krizom iz osamdesetih i posledičnim jačanjem nacionalizama u međusobno konkurentskim republikama – zapravo bili upregnuti da se izbore za teritorijalne i ekonomske interese Srbije, već kao društveni teret koji bi današnja Srbija najradije u potpunosti zbacila sa svojih pleća. Bez konstantnog podsetnika na vlastitu nacionalističku državnu politiku lakše se gradi željena predstava o Srbiji kao “faktoru stabilnosti” na Balkanu i dostojnoj članici prestižnog demokratskog kruga koji iz centra u Zapadnoj Evropi opisuje Evropska unija.
Prema drugoj solidarnosti
Odgovornost prema vlastitoj prošlosti – pa tako i sadašnjosti – i temelj da se ona prevlada, a ne previđa i potiskuje, podrazumevali bi da Srbija prepozna i prizna postojanje ratnih veterana koji su se devedesetih borili pod njenom komandom; da im omogući da izađu iz devedesetih tako što će ih s društvene margine na koju ih kontinuirano gura uključiti u uobičajene tokove života, garantujući im egzistenciju i reintegraciju u društvo – u najmanju ruku, zato što im to duguje. Ovim bi, takođe, država priznala svoju ulogu u ratovima devedesetih – ratovima u kojima je i te kako učestvovala, sprovodila masovne zločine i nastojala da ostvari svoje pretenzije ka širenju, a ne tek da se odbrani, ili da odbrani “jugoslovenstvo” (kamoli “socijalizam”).
Sa postojećom političkom vrhuškom, veliko je pitanje da li će tako nešto biti učinjeno. A otići dalje od prevladavanja prošlosti i graditi bolju sadašnjicu i budućnost na Balkanu, definitivno isključuje nacionalističke političke elite koje će u krug vrteti – samo, možda, finije prikrivati – iste one politike koje su začele i raspirile ratove devedesetih. Sadašnji ratni veterani iz triju zemalja – Srbije, Hrvatske i BiH – međusobno komuniciraju i razmenjuju iskustva veteranskih politika u svojim državama, dolazeći do najboljih rešenja pitanja ratnih veterana; učesnici ratova i antiratni aktivisti i aktivistkinje sastaju se i diskutuju o tome kako graditi sadašnjicu na Balkanu nakon zajedničke konfliktne (ali, prethodno, i solidarne) prošlosti. Sadašnjica koju živimo nakon devedesetih najbolji je pokazatelj toga kuda vodi politika navodne samodovoljnosti, isključivosti i agresivnih nacionalizama.
Na nama je da gradimo nove saveze. Na nama je da se povezujemo odozdo, da se protivimo elitama koje mame topovsko meso za nove sukobe u kojima one, pak, neće krvariti. Iza iznuđenih pomirenja i sporazuma trenutnih državnih vrhova na Balkanu stoje njihova želja za još više moći i zahtevi velikih sila za još nemoćnijim Balkanom, čija trenutna ekonomska eksploatisanost lako može postati ponovni temelj nacionalističkih sukoba. Udruženost balkanskih naroda protiv svih koji profitiraju na njihovim trvenjima, kontraofanziva potčinjenih, jedini je put ka dokidanju tog začaranog kruga.