Baratanje s “narodom” u političkoj svakodnevici Srbije teško je odvojivo od taktike kojom se Aleksandar Vučić održava na vlasti. Narodu, navodno nedovoljno fleksibilnom da prihvati lezbijku za premijerku i “zapadnu radnu etiku”, čast brani upravo Vučić predstavljajući se istovremeno kao čuvar “srpske tradicije”. Prostor za takve manevre omogućuje mu jalovost građanske opozicije koja u narodu vidi naprosto zatucanu masu.
Pretnja “povratkom u devedesete” floskula je kojom deo vladajuće klase koji pokušava da se domogne vlasti opisuje Vučićev autoritarno-klijentelistički režim. Podtekst tog povratka svakako je često isticana paralela između Vučića i Miloševića, sve sa poslovičnom hiperbolom da, posebno kada se radi o gušenju medijskih sloboda, tretmanu medijskih radnika i difamaciji parlamentarne i vanparlamentarne opozicije, “to ni Milošević nije radio”.
Čak i tako banalan nivo analize opozicionog diskursa koji se ponekad opasno približava rehabilitaciji Miloševića, svedoči o tome da nemoć opozicije leži upravo u nemogućnosti da ponudi političku alternativu koja će prevazići senku eksploatacije imidža “građanskog” otpora iz devedesetih.
Odvojena od bilo kakve klasne ili ideološke baze, kao što je nekada Miloševića kritikovala tvrdeći da nije “dovoljno Srbin”, “građanska opozicija” danas kritikuje Vučića za nedovoljnu kultivisanost i evropejstvo, posredno otkrivajući da je njihovo protivljenje Vučiću u biti klijentelističko-oportunog, a ne političkog karaktera.
To ni Milošević nije radio
Uspostavljanje paralele između Vučića i Miloševića naprosto ne stoji, jer Vučić, kao retko koji srbijanski političar posle Đinđića, ima ogromnu podršku evroatlantskih finansijskih i političkih institucija, a njegov mehanizam održavanja na vlasti daleko je sličniji mehanizmima evropskih konzervativaca nego “istočnjačkom despotizmu”, koji u liberalnom diskursu oličavaju Erdogan i Putin.
Štaviše, moglo bi se reći da je Vučić dosledan nastavljač politike bivšeg predsednika iz redova Demokratske stranke, Borisa Tadića, koji je svoju spoljnu politiku, artikulisao kroz krilaticu “idemo u Evropu, ali sa identitetom”. Taj se identitet, naravno, tiče osnaživanja desničarskog sentimenta, jer se, upravo zahvaljujući balastu devedesetih, kada je reč narod izgubila socijalni predznak i svedena isključivo na etnonacionalno značenje, podrazumeva da se tu govori o identitetu srpskog naroda.
Baš zato što bez određenog predznaka ili adekvatne kontekstualizacije, reč narod nema nikakvo konkretno, a kamoli politički ubedljivo značenje, ona je u sferi propagande podložna brojnim prećut(a)nim konotacijama, odakle i crpi svoju snagu za višedecenijsko pretrajavanje u javnom diskursu i njenu višestruku zloupotrebu.
Zbog specifičnosti tranzicijskog konteksta, za srbijansku političku scenu ne važi formula koju teoretičari populizma često ističu – kako je kategorija naroda, pre svega u etatističkoj konotaciji većine koja u liberalnoj demokratiji donosi odluke, gubila na značaju, a time i svoj pozitivni predznak, tako su optužbe za populizam postajale neka vrsta opšteg mesta u borbi za ideološku hegemoniju, u kojoj su ideolozi liberalne demokratije nakratko (u periodu između rušenja Berlinskog zida i zaoštravanja kapitalističke krize u drugoj deceniji dvehiljaditih) pobedili.
Opozicija u civilizacijskoj misiji
U domaćem kontekstu reč narod kao ključni mobilizacijski poklič nikada nije izgubila na relevantnosti, već je na mesto “radnog naroda”, kao jedne vrste kôda reprezentativnog za antifašističke i socijalističke strategije upisivanja klasnog i socijalnog sadržaja u nacionalne kategorije, stupila etno-diskriminatorska rekonceptualizacija “naroda”.
Upravo se u retoričkim manipulacijama pojmom srpskog naroda – i uvek podrazumevane njegove “tradicije” vidi da pseudodemokratska opozicija ponavlja obrasce iz devedesetih. Poziv na jednistvo opozicije u rušenju “diktatora” Vučića, pa makar to jedinstvo podrazumevalo i otvorenu saradnju sa protofašističkom strankom Dveri, predstavlja neposredno oživljavanje mitologije devedesetih, ujedinjenja liberalno-antikomunističkih i ekstremno desničarskih struja protiv naizgled nepobedivog autokrate.
U tom duhu, liberalni deo opozicije svoje izborne strategije gradi na kontinuitetu prezira prema “običnom narodu”, “krezubim” i neobrazovanim glasačima koji biraju autoritarne lidere poput Miloševića i Vučića. Zahvaljujući tako konstruisanoj identitetskoj razlici necivilizovanih protiv civilizovanih, liberalna opozicija predstavlja se kao nosilac misije koja treba da prosvetli i civilizuje narod. Ovakva “civilizacijska misija” uvek je praćena zagovaranjem neoliberalne tehnokratije, pa su, pored nepismenog naroda, glavni predmet kritike za opozicinare iz redova liberalnih demokrata i Vučićeva kadrovska rešenja, redovno propraćena izrugivanjem ne politici koju funkcioneri Srpske napredne stranke vode, već njihovoj “nestručnosti” i neobrazovanosti.
Izdaja srpskog naroda
Opcije koje stoje desno od Vučića, očekivano, eksploatišu mit o Vučićevoj izdaji srpskog naroda. Tako je Boško Obradović, lider Dveri, koji je u poslaničku klupu seo zahvaljujući zajedničkom protestu “demokratske” i desničarske opozicije nakon izbora u aprilu 2016, na skupštinskoj sednici nakon proglašenja mandata Ane Brnabić, govorio o nezapamćenoj izdaji srpskog naroda.
Izdaja se, naime, sastoji u tome što je na mesto predsednice vlade došla, kako je Obradović naglasio, “Hrvatica i lezbejka”, sa ciljem da se Vučić dodvori zapadnim silama.
No, nevolja za opoziciju (a moglo bi se, bez trunke cinizma, reći srećna okolnost po “narod”) leži u tome što je Vučić, po svemu sudeći naučio određene lekcije iz devedesetih, tj. kako da i na nivou retorike i na nivou institucionalne politike uspešno objedini i ekonomski liberalizam i politički konzervativizam.
Došavši na vlast, on je obavio “prosvetiteljsku” misiju prevaspitavanja neradnog naroda za dalje privatizacije i ukidanje javnih servisa u skladu sa principima neoliberalnog kapitalizma neprekidnim citatima iz Maksa Vebera i propovedanjem protestantske etike, ne prestavši da eksploatiše recidive devedesetih, te predstavljajući se kao čuvar “srpskog naroda” i “srca njegovog identiteta” – Kosova.
Nuđenje meta kritike
Kao što je nekada za vreme Vučićevih premijerskih mandata Tomislav Nikolić sa predsedničke pozicije oličavao “narod” kakav priželjkuje nacionalistička desnica – neuk, konzervativan, odan kosovskom mitu i agresivan prema svemu što nije u skladu sa “srpskom tradicijom” − što, pre svega, podrazumeva netrpeljivost prema pravima LGBT osoba, sada tu ulogu, u ublaženoj varijanti, potkrepljenu retorikom real-politike i “priznavanja činjenica” − preuzima Vučić. U takvoj konstelaciji je na mesto predsednice vlade postavljena Ana Brnabić, sa ciljem da, umesto Vučića, bude meta kritike onog dela desnice koji u pogledu svojih klijentelističkih interesa nije uspeo da postigne dogovor sa Vučićem.
Stoga je uloga Ane Brnabić, što je ogolio sukob sa ruskim ambasadorom, kome je premijerka, izjavivši u intervjuu za CNN da Srbija neće odustati od evrointegracija, morala da pošalje transkript intervjua, da javno izgovori sve ono, vezano za ekonomsku i spoljnu politiku tj. priznavanje nezavisnosti Kosova, što je opozicija, u svom elitističkom i paternalističkom maniru, nastojala da “objasni narodu”, a što Vučić hoće da sprovode u delo bez narušavanja imidž “narodnog” i nacionalnog lidera.
Sa druge strane, Vučić dovoljno dobro kontroliše jedan deo ekstremne desnice koji nastupa kao zaštitnik naroda od “soroševske propagande”. U njihovom diskursu svaka politika koja dovodi u pitanje Vučićevu vlast predstavlja se kao udar na izbornu volju naroda, a time i na temelje državnog suvereniteta srpskog naroda. Osnovna formula diskvalifikacije naprosto se sastoji u konstataciji da to nije “naš narod”.
Tako je bivši desničarski ekstremista, koji je nakratko, za vreme Vučićevog poslednjeg mandata na mestu premijera, bio zaposlen kao savetnik u kancelariji za Kosovo i Metohiju, pokušao da diskvalifikuje aktiviste inicijative “Ne da(vi)mo Beograd” i učesnike protesta protiv “Beograda na vodi” tvrdnjom da “tako ne izgleda naš srpski narod”.
Dalje, tokom višenedeljnih protesta u aprilu ove godine, na Fejsbuku se pojavila stranica, za koju se pretpostavlja da iza nje stoji Srpska napredna stranka, “Narod protiv obojene revolucije”, na kojoj su postavljane fotografije levičarskih aktivistkinja i aktivista sa ciljem da se “razotkrije” njihov status “stranih plaćenika”.
Inkluzivnost naroda
Drugim rečima, desnica i njeni liberalni saradnici nemaju kapacitete da nadmaše u Vučića ni u kritici “lenjog” naroda koji se protiv investitora buni, jer nije navikao na “zapadnu” radnu etiku, ni u potpirivanju nacionalističkih sentimenata, koji se od devedesetih na ovamo usko vezuje uz pozivanje na “narod” i njegovu volju.
Stoga se kao ključno pitanje nameće je li legitimno da levica u povoju govori u ime naroda, tj. da li je pozivanje na narod moguće bez liberalnog prezira prema homogenizujućem karakteru ovog termina, ali i bez etnonacionalnih konotacija. To je, naravno, moguće i poželjno jedino uz jasne ograde od kvalifikacija koje su nacionalističke elite upisale u “narod” tj. insistiranjem na prevazi klasnog u odnosu na nacionalni karakter “naroda”.
No, do koje mere je to u praksi teško svedoči i činjenica da se među transparentima na masovnim protestima u aprilu pojavio i jedan sa porukom “Narode, pederi su sa vama”. Termin “narod” nije, kako sugeriše jezička praksa, inkluzivan za seksualne manjine.
Sada kada je deo političke elite i deklarisana lezbejka, izazov za levicu jeste da “narod” rekonceptualizuje tako da bude dovoljno inkluzivan za seksualne, rodne i nacionalne manjine. To je jedini način da se termin “narod” iz populističkog registra vrati u registar klasne borbe.