Pola godine nakon dosad najznačajnijih protesta protiv režima srbijanskog predsjednika Aleksandra Vučića, identificiranim prosvjednicima počele su pristizati kazne. Unatoč gotovo potpunoj kontroli nad medijima i represivnim aparatom, čini se da vlastodršci ipak strahuju za stabilnost svoje kontrole nad zemljom.
Aprilski protesti 2017. godine, čiji su neposredan povod bili rezultati predsedničkih izbora, predstavljali su jedno od najznačajnijih gibanja u prošlogodišnjoj političkoj svakodnevici Srbije. Stotine i hiljade stanovnika i stanovnica glavnog grada iz dana u dan okupljalo se ispred Skupštine Srbije, iznova se pridružujući protestima čiju je brojnost i značaj režim umanjivao, koje je prokazivao kao maslo opozicije, spram kojih je iskazivao ravnodušnost i, u slobodoljubivom maniru, tvrdio da prisustvo policije nije ni potrebno, te da policajaca na protestima uopšte nema. Pa ipak, sa oko pola godine “zakašnjenja”, prekršajne prijave protiv glasnijih i aktivnijih učesnika/ca protesta počele su da se nižu kao demanti bezbrižne režimske demokratije.
Spektar povoda za prekršajne prijave odnedavno je proširen, te su se među okrivljenima našli i učesnici/e akcije podrške radnicima i radnicama koji su s početka jula meseca štrajkovali u fabrikama širom Srbije. Tokom ove akcije prikupljana je novčana pomoć za radništvo fabrike šinskih vozila Goša iz Smederevske Palanke, koji su dan nakon solidarne akcije započeli prethodno najavljeni štrajk glađu. Budući da okrivljeni nisu bili legitimisani na licu mesta, već je svako ko se tokom akcije latio megafona i predstavio zapisan i prijavljen kao organizator, zahtev za pokretanje prekršajnog postupka stigao je i ženi čija jedina “veza” sa akcijom leži u činjenici da se zove isto kao jedna od govornica.
Kažnjavanje kritičkih glasova tako je obuhvatilo ne samo polje formalne politike i proceduralne demokratije, već i ekonomije, radničkih i socijalnih prava. I prekršajne prijave stizale su tim redosledom, pripadnicima/ama svake od triju grupa koje su nastale tokom aprilskih protesta: “Kulturom protiv diktature”, “Protiv diktature” i “7 zahteva”. Od kritičara/ki režima naklonjenih saradnji sa trenutnim opozicionim partijama, do protivnika/ca i režimskih i istrošenih kvaziopozicionih opcija; od zahteva za poštovanjem demokratske procedure, nezavisnih i fer izbora, preko zalaganja za slobodu medija, do apelovanja na pogubnu neoliberalnu ekonomsku politiku, propadajuću socijalu i degradirani položaj većine stanovništva zemlje. Šta poručuje režim koji je na (vlastitim) rečima čvrst, neustrašiv i, nadasve, demokratski, a koji prekršajne prijave protiv tolikih “bezopasnih” glasova deli šakom i kapom?
Čija je vlast, onoga je i zakon
Imajući u vidu zakonske izmene relativno novijeg datuma, režim bi da, krajnje nedemokratski, poruči: “Ko protestuje, snosiće posledice.” Prve prekršajne prijave koje su stizale učesnicima/ama aprilskih protesta, a sada i one koje su stigle povodom akcije solidarnosti s radništvom u štrajku, okrivljuju pojedince i pojedinke za jedno te isto oglušivanje o zakon – organizovanje javnog okupljanja koje nije prethodno prijavljeno nadležnim organima. Novi Zakon o javnom okupljanju donet je početkom 2016. godine s očiglednim ciljem da što je više moguće osujeti spontano izražavanje nezadovoljstva – pa i želju za njim, ako se paprene kazne uzmu u obzir. Najniža novčana kazna koju Zakon propisuje iznosi 30.000 dinara (nešto više od 250 evra) – za osobu koja odbije da, po saopštenju organizatora okupljanja, napusti javno okupljanje čiji su prekid naložili nadležni organi. Prekršajne prijave dostavljene svima koje su dežurni policajci identifikovali kao organizatore okupljanja za sobom povlače novčane kazne između 100.000 i 150.000 dinara (od oko 850 do preko 1.250 evra) – po osobi. Zakon o prekršajima ostavlja mogućnost da se deo novčane kazne “otplati” ili radom u javnom interesu (ne dužim od 360 sati; osam sati rada računa se kao 1.000 dinara kazne), ili ležanjem u zatvoru (ne dužim od 60 dana; jedan dan u zatvoru “vredi” 1.000 dinara).
Uz to, trenutno važeći Zakon o javnom okupljanju praktično ne ostavlja mogućnost promptnog protesta – naime, okupljanje je potrebno prijaviti nadležnim organima najkasnije pet dana ranije. Jedina rezerva koju u tom pogledu Zakon pravi jeste stav o “spontanom mirnom okupljanju” – no, napravljen event na Fejsbuku, možda čak i na brzinu sklepan natpis o okupljanju koji bi nekom nadležnom zapao za oko, izuzimaju iz zakonom propisane “spontanosti”. Poređenja radi, prethodno važeći Zakon o okupljanju građana iz 1992. godine, koji je 2015. godine proglašen neustavnim, propisivao je krajnji rok za prijavu okupljanja od 48 sati pre početka njegovog održavanja, dok maksimalna novčana kazna za fizičko lice u svojstvu sazivača okupljanja nije smela biti viša od 10.000 dinara.
Novija pravna rešenja imaju dve značajne implikacije. Prva je ta da bilo koja politička opcija može sazvati i održati javno okupljanje – sve dok je prijavljeno pet dana ranije, zakon nema problem s tim da i fašisti marširaju ulicama. Ova manjkavost aktuelnog zakona, uklopljena u širu liberalnu logiku političkog laissez-fairea, iliti doktrine da “svako [pa makar i fašist] ima pravo da iskaže svoj stav”, vrlo plastično je dokazana u martu 2016. godine, kada je ekstremna desnica organizovala “Marš sećanja” povodom 17. godišnjice NATO-ovog bombardovanja Beograda. Iskoristivši događaj koji je zajednički imenitelj negativnog sećanja i levo i desno orijentisanih stanovnika/ca, ljotićevci su, kao “iskreni patrioti”, poveli kolonu od nekoliko stotina ljudi, usput promovišući šovinističku propagandu – s druge strane, oni koji su se spontano mirno okupili kako bi izrazili protivljenje fašističkim skupovima u gradu bili su automatski okruženi policijskim kordonom, legitimisani i izloženi nasilnim pretnjama. Iz policije su naknadno rekli da zakonskog osnova za zabranu “Marša sećanja” nije bilo, jer ga nije prijavio niko povezan sa ekstremnim desničarskim organizacijama stavljenim van zakona.
Atomizacija solidarnosti
Druga značajna implikacija klasne je prirode. Desetostruko viša minimalna, a petnaestostruko viša maksimalna novčana kazna u odnosu na maksimalnu kaznu 2015. godine koja se može izreći pretpostavljenim organizatorima okupljanja ne odslikava toliko puta veću platežnu moć učesnika/ca protesta, već nastojanje da se okrivljeni pojedinac/ka efektivno zastraši i odvrati od daljih pomisli na protest. Polazeći od zdravorazumske pretpostavke da oni s (naj)dubljim džepom nisu najskloniji protestu, već ljudi sa nižim i srednjim primanjima, odnosno zaposleni na nesigurnim i/ili premalo plaćenim poslovima, nezaposleni (uključujući i studente/kinje), penzioneri/ke kojima se penzije malo-malo smanjuju itd., jasno je zašto odluka da se protestuje retko kad doživi svoje spontano ispoljavanje, onako kako ga zakon određuje.
Zastrašivanje buntovnih s razlogom nalazi se, međutim, u funkciji jednog opštijeg i za dobro zdravlje vladajućeg poretka presudnijeg cilja: podrivanja solidarnosti. Zakoni su ustrojeni po principu “zavadi pa vladaj” – šaljući desetine zahteva za pokretanje prekršajnog postupka, režim nastoji da poveća svoje šanse za potvrđivanje tog principa: što više onih kojima se bunt “obio o glavu”, to manje mogućnosti organizovanog bunta i njegovog uspeha. Ista je logika i hegemone, neoliberalne epohalne svesti: pojedinci/ke kovači su svoje sreće, ali i nesreće – i niko drugi do njih samih nit je dužan, niti će uopšte hteti da se solidariše u snošenju posledica.
Ovaj antisolidaristički mit koji ponavljaju svi brižljivi čuvari kapitalizma – uključujući tu i svaku vlast u Srbiji, bio njen predznak “demokratski”, “napredni” ili kakav drugi – uporno se, međutim, osporava. Među aktuelnijim primerima jesu sprečavanja niza pokušaja prinudnih iseljenja, koja su nakon inoviranja Zakona o izvršenju i obezbeđenju sredinom 2016. godine počela da haraju kao virus koji, po nepisanom pravilu, napada socijalno ugrožene kategorije stanovništva. Udarna pesnica režima koji ne uvažava pravo svakog čoveka za krov nad glavom nije propustila da nekoliko puta udari i po dvema romskim porodicama u beogradskom naselju Vidikovac, koje su ostavljane na ulici što zaslugom unajmljenih huliganskih batinaša, što zaslugom policije; u prvoj solidarnoj akciji popravke krova kuće u kojoj porodice (pokušavaju da) žive – a koji unajmljeni huligani iznova i iznova ruše – policija je privela kako pojedine članove porodica, tako i aktiviste i druge ljude koji su se solidarisali sa žrtvama represije i kontinuiranog nemara. Jednom aktivisti, koji je snimao čitav događaj, policajci su pretili lažnim optužbama i krivičnim gonjenjem – uz poneki bespotreban udarac kao zalog.
Solidarnost je naša snaga
Ipak, uprkos sistemskim nastojanjima da se obeshrabri i slomi organizovani otpor, uprkos pravu koje deli pravdu tako da konzervira sistem u čijem interesu se zakoni donose, uprkos mitu o nekakvoj sebičnoj i samodovoljnoj “ljudskoj prirodi” – solidarna borba ne posustaje. Ona daje snagu na svakom ročištu okrivljenim učesnicima/ama protesta – u ime te solidarnosti, i kao njena potvrda, svako ponosno stoji iza svog učešća, učvršćen u odluci da, za njega ili nju, protesti neće i ne smeju zgasnuti. Ta solidarnost gradi sve šire i čvršće temelje odbrane prava naših sugrađana za siguran krov nad glavom. Sredinom jula prošle godine, upravo je osećaj solidarnosti, osećaj da nisu sami u svojoj borbi, inspirisao radnike i radnice fabrike za fabrikom da stupe u štrajk – i upravo je zahvaljujući toj solidarnosti za sat i po akcije podrške održane u Beogradu prikupljeno čak 22.410 dinara (oko 190 evra) za radništvo Goše.
Suočavajući se sa sistemom koji upreže sve raspoložive poluge u samoočuvanje, ne smemo se oslanjati na iluzije o njegovom milosrđu ili zakasnelom uviđanju “ispravnog puta” koji će jednom, naprasno, nastupiti. Jedno uspelo i jedno neuspelo samoubistvo radnika Goše, koji su preko godinu dana živeli bez plata, trgli su i uzbunili javnost – tek je ta ustalasanost navela državu da nekako odreaguje; pa ipak, obećanja data radništvu Goše završila su se kolektivnim otkazom i sa dva stečajna postupka. Podrivanje solidarnosti među radnicima i radnicama kragujevačkog Fijata – od strane oportunih predstavnika radništva, od strane države koja je zauzela stranu italijanskog investitora – dovelo je do poraza štrajka koji je u 2017. godini bio inspiracija i uzdanica nizu drugih štrajkova, od kojih su neki odneli pobedu. Izvršitelji i policijske snage uspešno koriste one prilike u kojima na licu mesta nema dovoljno solidarnih sugrađana da prinudno isele ljude iz njihovih domova. Put ka pobedi ne nastavlja se povlačenjem u sebe – naprotiv.
Da bismo se izborili protiv uskog sloja moćnika koji će svoju ekonomsku, političku i pravnu moć koristiti ciljano i nemilice, moramo pokazati da smo u većini. Svi mi koji na svojoj strani nemamo zakonske olakšice, razrađenu političku mašineriju niti milionska sredstva činimo većinu – i imamo svaki razlog za protest i solidarnu borbu protiv represije. U tome leži naša snaga.