Kada su prije šest godina stanari useljavali u novoizgrađeno naselje na južnom rubu Beograda, vjerovali su kako će u njemu, u skladu s najavama, uskoro niknuti i sva potrebna infrastruktura, poput doma zdravlja, vrtića i škole. No zemljište predviđeno za to u međuvremenu je pripalo crkvi, a to nije scenarij s kojim su se stanari spremni pomiriti.
Naselje Stepa Stepanović nalazi se u beogradskoj opštini Voždovac. Izgrađeno je početkom ove decenije na mjestu nekadašnje kasarne 4. juli koja je kasnije nazvana prema srpskom oficiru s početka 20. vijeka. Izgradnju četrdeset i četiri zgrade sa približno 1.500 stanova za oko 13.000 stanovnika i pratećim objektima, te njihov plasman na tržište, financirala je Građevinska direkcija Srbije kao državni akter, za razliku od dotadašnjih tranzicijskih građevinskih investitora koji su poticali isključivo iz privatnog sektora. Nakon mnogobrojnih mahinacija i rijetko procesuiranih kriminalnih radnji mnogobrojnih privatnih građevinskih preduzetnika koji profitiraju u deindustrijaliziranoj državi na transformaciji stambenog pitanja iz društvenog u privatno, građani su se nadali da će kupovinom stana u ovom novom naselju koje gradi država obezbjediti dostojanstveniji i humaniji život. Ekonomsku cijenu kvadrata (1.290 eura) je pratio urbanistički plan naselja koji je obuhvatao dvije škole, najmanje dva vrtića, dom zdravlja, tržni centar sa pijacom, kulturno-umjetničke sadržaje i sl.
Stanovništvo je ubrzo shvatilo da je prevareno kad od pratećih sadržaja nije izgrađeno ništa. Od 2012. godine u naselju djeluje Udruženje naselja Stepa Stepanović koje se raznim vidovima pritiska na institucije pokušava izboriti za ono što je obećano. Protestima su uspjeli prisiliti nadležne na izgradnju osnovne škole i vrtića, obustavu izgradnje benzinske pumpe sa pretakalištem za tečni naftni gas kao i za obustavu izgradnje baznih stanica mobilne telefonije sa zahtjevom da njihovi graditelji moraju imati certifikat o neugrožavanju životne okoline. Efikasnijoj borbi stanovnika je pomogao internet forum naselja, kao i komunikacija, organizacija i koordinacija preko društvenih mreža i mobilnih aplikacija.
Dotadašnjoj borbi između organiziranih stanara i državnih aktera se počekom 2014. godine uključuje i Srpska pravoslavna crkva. Mjesto koje je po urbanističkom planu naselja bilo posvećeno domu zdravlja, komercijalnim i kulturno-umjetničkim sadržajima je protivzakonito zauzeto i obilježeno krstom s objašnjenjem da se planira izgraditi crkva brvnara. Akciju zauzimanja javnog zemljišta bez ijedne građevinske dozvole od strane Srpske pravoslavne crkve je predvodio protojerej-stavrofor Stojadin Pavlović, direktor patrijaršijske upravne kancelarije.
Oteta parcela
Stanari naselja su reagirali na nasilnički čin uzurpacije javnog prostora blokadama parcele da bi se spriječila gradnja. Nadležne građevinske inspekcije su izašle na teren na zahtjev stanara i zaustavile dalju gradnju zbog nepostojanja potrebnih dozvola. Stanari su se i dalje opirali pošto su bili svjesni da će republički, gradski i opštinski organi vremenom ozakoniti uzurpaciju. U martu 2014. godine formirana je Radna grupa za naselje Stepa Stepanović, koju su sačinjavali opštinski, gradski i državni funkcioneri, kao i predstavnici stanara. Radnom grupom je predsjedavao tadašnji član Privremenog organa Beograda Goran Vesić. Donesena je odluka da se u naselju obustave sve aktivnosti u vezi sa izgradnjom crkvenih objekata sve dok se o potrebi izgradnje ovog objekta stanari ne izjasne putem “referenduma”.
Ali, tokom sljedećih nekoliko godina, dozvole su obezbjeđene, čemu je prethodila razmjena zemljišta između države i Patrijaršije, bez znanja stanovnika naselja. Patrijarh Irinej je u aprilu posjetio buduće gradilište hrama Prepodobne Angeline sa parohijskim domom i zvonikom, objasnivši potrebu za izgradnjom “duhovne kasarne” koja će imati veliki uticaj na žitelje naselja, mlade ljude, te će crkva imati perspektivu za svoj “budući rad i misiju”.
Prije dvije sedmice radnici privatnog obezbjeđenja, unajmljeni od strane Patrijaršije, uzurpiraju susjednu parcelu koja je još uvijek u državnom vlasništvu, zaposjedaju je i ograđuju. Stanari tijelima blokiraju ulaz u parcelu i time sprječavaju ulaz građevinske motorizacije. Desetine prijava su podnesene Republičkoj građevinskoj inspekciji ali niko ne izlazi na teren s objašnjenjem da su zauzeti. Policija ne reagira na ilegalnu uzurpaciju javne površine već legitimiše protestante i prijeti im krivičnim prijavama i hapšenjem.
Očuvanje svojine ili javno dobro?
Pretprošle subote održan je novi protest stanara sa šetnjom i blokadom kružnog toka u naselju. Okupilo se oko hiljadu protestanata koji su, uz transparente “Hoćemo dom zdravlja”, “Hoćemo dom kulture”, “Ovo smo platili”, “Hoćemo školu, platili smo”, “Jeste li i vi prevareni?”, “Govorim tiho i vodim komšiluk sa sobom” i sl., uputili zahtjeve da nadležni donesu privremenu odluku o zaustavljanju svih aktivnosti u vezi sa izgradnjom spomenute grupe crkvenih objekata; da se javna parcela u vlasništvu države vrati u prvobitno stanje i da se uniformisana nepoznata lica, koja uznemiravaju stanare, neodložno povuku iz naselja; da se organizuje sastanak između stanara naselja Stepa Stepanović i predstavnika vlasti; te da se ispoštuju ranije odluke o potrebi izjašnjavanja građana povodom promjene projekta naselja.
Nezadovoljni stanari i dalje organizovano sprječavaju nastavak radova na spornoj parceli. Danonoćno dežuraju na lokaciji i najavljuju dalju radikalizaciju djelovanja ako se ne sprovede obećano izjašnjavanje stanovnika oko izgradnje crkvenog objekta umjesto obećanih sadržaja. Sljedeći korak koji su najavili je protest s blokadom kružnog toka na Slaviji u centru grada, ali je taj protest na kraju zabranjen. Predstavnici Srpske pravoslavne crkve ignorišu njihove zahtjeve. Na zakazanom sastanku u Opštini Voždovac prije nekoliko nedjelja od svih pozvanih jedino se predstavnici crkve nisu odazvali.
I dok je mobilizaciju stanara i otpor u naselju Stepa Stepanović potrebno podržati, takođe je bitno osvrnuti se analitički i na ideološke postavke ove inicijative koji ocrtavaju i njen krajnji domet. U skladu sa trenutno društveno-ekonomskom hegemonijom, i ova inicijativa u korijenu sadrži poziv na očuvanje vrijednosti individualne privatne svojine pošto se kao najveća prijetnja navodi snižavanje vrijednosti kvadratnog metra (koji se uglavnom višedecenijski kreditno otplaćuje) zbog manjka infrastrukture koja je prvobitno obećana. Ovaj srednjeklasni refleks ima najveći strateški potencijal upravo zbog ekonomske pozadine većine stanovnika naselja koji odudaraju od prosjeka Srbije, zemlje najizraženijih socijalnih razlika po podacima Eurostata, gdje 80% radništva zarađuje plate niže od prosječne.
Promjena trase
Ako razmotrimo preduslove za dizanje stambenih kredita (dovoljno visoka plata, stalni ugovor o radu na neodređeno, garancija jemca) biće nam jasno zašto ovakve inicijative relativno lako pronalaze put do medija za razliku od većine drugih slučajeva ugroženosti onih koji nemaju glasa. Do sada je inicijativa bila uspješna u izgradnji pozitivnog primjera time što na protestima nisu istupale javne ličnosti, već isključivo obični stanari, uprkos podršci koja pristiže iz raznih centara moći, uglavnom stranačkih koji su trenutno suprotstavljeni Srpskoj naprednoj stranci. Javnost koja je naviknuta na prisvajanje raznih inicijativa od strane javnih aktera zarad samopromocije prima sa skepsom takav branding. Zato je i najefikasniji protestni slogan “Nemam leđa, imam komšiju!”, koji je odgovor na opasku jednog od policajaca da, ukoliko pobunjeni pokušaju da na sličan način uzurpiraju parcelu s namjerom da izgrade dom zdravlja, jednostavno će ih pojesti mrak pošto nemaju leđa.
Primjetan je i strateški momenat naglašavanja da inicijativa nije protiv crkve, već da je za poštivanje zakona. Pravoslavna vjera se naglašava u strahu da naselje ne bude anatemisano kao bezbožničko (što se već dešava u nekim tabloidima), kao i da se ne bi produbljivao konflikt sa vjernicima u naselju koji, neorganizovano, podržavaju izgradnju crkvenih objekata. Pitanje koje se postavlja je kako, u vrijeme tolerancije i kulture dijaloga, suprotstaviti se najreakcionarnijoj društvenoj sili u zemlji i njenoj, prvenstveno ekonomskoj moći koja počiva na ukidanju modernizacijskih iskoraka socijalizma koji se zasnivao na idejama socijalne države i ravnopravnije raspodjele bogatstva.
Antiprosvjetiteljski napad na ideje kao što je sekularizam se ne može odbraniti bez upućenosti u širi kontekst, a taj je da je ideja odvojenosti crkve i države dovedena u pitanje i od trenutnog liberalnog predsjednika Republike Francuske, odakle i potiče ta ideja. Kratak je put od kriminalizacije Francuske revolucije, preko Oktobarske, do jugoslavenske i njenih civilizacijskih iskoraka naprijed, a trasa tog puta obuhvata i prisvajanje javnog dobra od strane Srpske pravoslavne crkve u naselju Stepa Stepanović za izgradnju “duhovne kasarne”. Za mapu ove trase nam tabloidni dnevnik Kurir štampa specijalni dodatak “Molitvenik za bolesne i siromašne”, ali mi vrlo dobro znamo da nijedna trasa nije nepromjenjiva. Promjenjiva je uz dovoljno jakog političkog subjekta koji može dovesti u pitanje kapitalističko razaranje ideje jednakosti i društvenosti, a izgradnja tog subjekta je dug i mukotrpan proces, pogotovo uz svakodnevni baraž neoliberalne hegemonije koja demonizira alternative trenutnom ekonomskom poretku.