Primorana da cijelo vrijeme prati politički ritam koji nameće predsjednik Aleksandar Vučić, srpska se opozicija u novom očajničkom pokušaju ugrožavanja njegove vladavine djelomično okreće i lijevoj retorici. Rezultat je bizaran ideološki koktel.
Nivo ideološko-političke konfuzije u Srbiji ovih dana dostigao je, čini se, maksimum apsurda i kontradiktornosti. Stiče se utisak da se unutar svih desničarskih i liberalnih opcija javljaju unutrašnje podele i prestrojavanja, retorika se zaoštrava, a ono što su tradicionalno bili argumenti jedne strane sada su postaju uporište druge strane. Crkva preuzima retoriku ljudskih prava (iako su u podtekstu svega, očekivano, samo “ljudska prava” Srba na Kosovu), a “građanske” opcije, poput Demokratske stranke i tehnokrata iz stranke “Dosta je bilo” ujedinjuju se sa opskurnim ultradesničarskim opcijama, poput “Zdrave Srbije” Milana Stamatovića, oko 30 programskih tačaka koje istovremeno zastupaju de facto obustavljanje dijaloga sa Prištinom i “zaštitu prava nacionalnih manjina po najvišim standardima”.
Savez za Srbiju, čije je osnivanje inicirao bivši gradonačelnik Beograda i bivši predsednik Demokratske stranke Dragan Đilas, obuhvata nacionalističke i socijal-liberalne opcije, ali nastoji da se biračima dodvori oštrom kritikom ekonomske politike, uključivanjem sindikata i insistiranjem na strateškoj važnosti sprečavanja dalje privatizacije. Iz programa je očigledno da pokušavaju da kapitalizuju borbe “odozdo”, koje su do sada vodili sindikati (I Sloga, jedan od reprezentativnih sindikata, članica je ovog saveza) i još uvek pretežno neformalno organizovana levica – Savez za Srbiju predlaže novi Zakon o radu, borbu protiv privatizacije najvećeg poljoprivrednog kombinata, ukidanje dualnog obrazovanja, borbu protiv sistema javnih izvršenja koji dovodi do nasilnih iseljenja itd.
Teza o “zamrznutom konfliktu”
Sva ova komešanja i zamena/razmena ideologije, logike i argumenata, u kombinaciji sa samopouzdanjem koje predsednik Vučić, do juče najposlušniji evropski đak, sada iskazuje kao nacionalni suveren izazivaju zebnju, jer sugerišu da dolazi vreme nekakvih velikih promena. Sa jedne strane, pritisak je zaista realan: srbijanska vladajuća klasa mora da reši problem priznanja Kosova da bi ostvarila svoj cilj priključivanja EU, a i EU je ostvarivanje kakve-takve stabilnosti na Balkanu važno radi očvršćivanja vlastitih pozicija usled rastuće tenzije između (EU, Rusija) i unutar samih imperijalističkih blokova (odnosi EU sa SAD i Turskom, odnosi između Rusije i Kine). Sa druge strane, uprkos brzim i raznovrsnim promenama na površini, Vučićevo prividno pomeranje udesno, te slabašni korak ulevo raznih desnih i centrističkih snaga, zapravo su logičan nastavak ostvarivanja dugoročnih planova Evropske unije. Drugim rečima, Vučić ostaje udarna pesnica zapadnog imperijalizma, a opozicija kooptiranjem određenih levičarskih ideologema pokušava, sva je prilika, samo još jedan “lov u mutnom”.
U još jednoj vanrednoj konferenciji za štampu, pod nazivom “Četiri zadatka su pred nama ako hoćemo da opstanemo”, Vučić je u ovom jednočasovnom galimatijasu izjavio da neće biti referenduma o nezavisnosti Kosova, odnosno o pitanju koje je najdirektnije povezano sa priznavanjem de facto nezavisnog Kosova – evrointegracijama – ali da će “narod” biti taj koji će doneti odluku; da on čini sve da se do predloga rešenja dođe, ali da se do nacrta rešenja možda nikada neće doći, jer Priština to ne želi; ako se do rešenja ikada dođe, niko neće imati razloga za slavlje.
Vučić je u ovom obraćanju javnosti, za koje je, naravno, evidentno da priprema teren za priznanje tako da ne izgubi deo glasačke baze koja će taj potez sigurno detektovati kao “izdaju nacionalnih interesa”, zauzeo poziciju nacionalnog vođe koji istovremeno ruši “kosovski zavet”, sprečavajući novi rat, ali se suprotstavlja i onim snagama koje su za potpuno odustajanje od državnog interesa Srbije oličenog u zahtevu za osnivanjem Zajednice srpskih opština na severu Kosova. Iako je, vrlo pažljivo, sve vreme govorio o “Kosovu i Metohiji” kao “pokrajini”, u proteklih nekoliko meseci postalo je očigledno da je dominantnu parolu srpskog nacionalističkog diskursa – Kosovo je Srbija – sada zamenila teza o “zamrznutom konfliktu”.
Strategija Europske unije
Patrijarh Srpske pravoslavne crkve (SPC), koji je u Božićnoj poslanici servilno isticao Vučićeve zasluge u očuvanju interesa SPC na Kosovu, sada je odbio da sa Vučićem govori na konferenciji za štampu, a nezadovoljstvo SPC, uvidevši da je Vučićeva pregovaračka politika dovela do drastičnog smanjenja njenog uticaja, isplivalo je na površinu. Ne samo da se Vučićeva pregovaračka politika sada osporava iz perspektive nacionalnog interesa već se to čini i iz perspektive evrointegracija kao strateškog cilja, ali tako da liberalna javnost ispravnu logiku da se ne pristaje na granice po etničkom principu brani argumentom iz desničarskog spektra − da bi to proizvelo niz novih etničkih konflikata i zahteva za prekrajanjem granica na Balkanu.
Vrhunac konfuzije ogleda se u tome što je, s izuzetkom srpskih radikala, koalicije bivših fašističkih grupica koje su sada pod Vučićevom kontrolom, te Čedomira Jovanovića, predsednika Liberalno-demokratske partije, koja, od velikog poraza na gradskim izborima u Beogradu pokušava da se dodvori Vučiću otvoreno pozdravljajući i za većinu stanovništva najsurovije ekonomske reforme, čitav politički mejnstrim protiv Vučića, a režim ima samopouzdanja da otvoreno dezavuiše i crkvu i predstavnike Srba sa Kosovo koji nisu deo Srpske liste kao “strane agenture”.
Međutim, Vučićevo ponašanja i retoričke akrobacije, kada se stave u kontekst perfidnog zaokreta u politici Evropske unije prema zemljama u procesu pridruživanja, deluju kao dosledno sprovođenje takve politike. Konkretno, ovo se odnosi na tendenciju koju je EU prepoznala – kao najveći investitor, ona neometano može da uslovljava ekonomsku politiku, jer snaga argumenta da su to i dalje jedine pare koje dobijamo još uvek pobija realnost da se tu radi o politici neprekidnog zaduživanja. No, za dugoročnu stabilnost i podršku širih slojeva stanovništva neophodno je obezbediti istinski ugled EU kao demokratske i egalitarne strukture, što je u Srbiji jako teško, jer je politika otvorenog uslovljavanja upravo o pitanju Kosova ostavila posledice koje sad treba sanirati.
U studiji “Saradnja Srbije s Kinom, EU, Rusijom i SAD” Glavne uprave Evropskog parlamenta za spoljnu politiku članovima i osoblju EP kaže se sledeće: “Prepoznavanje potreba Srbije i njenog dugogodišnjeg interesa da bude uticajna u svom regionu može umnogome doprineti boljem usmeravanju na proces pridruživanja i oslabiti anti-EU uticaje. To ne znači nužno i proglasiti Srbiju liderom u regionu, naročito s obzirom na osetljivost drugih kandidata za pristup Evropskoj uniji u regionu, već naglasiti Beogradu da su ciljevi Evropske unije istovremeno i ciljevi Srbije.” Upravo takav stav omogućava Vučiću da kao nacionalni lider istovremeno štiti Srbe od daljeg stradanja u koje ih nacionalisti guraju, ali i da se predstavlja kao regionalni lider u poštovanju prava manjina i negovanju dobrosusedskih odnosa.
Zamjene pozicija
U duhu kontradiktornog takmičenja u nacionalističkim projektima zaštite multietničke harmonije, pod direktivom EU, i premijerka Brnabić je izjavila: “moj deda je bio Hrvat, a zamislite da u Zagrebu ima funkciju neko sa srpskim poreklom”. Odugovlačenje sa priznavanjem Kosova, insistiranje na razlici između “potpunog priznanja” i “normalizacije odnosa” deo je strategije EU, jer pokušaj Srbije da, preko Zajednice srpskih opština dobije što više, potencijalno trajno imobiliše ekstremnu desnicu, jer se ispostavlja kao real-političko rešenje izboreno u korist Srba.
U tom svetlu, sva restrukturiranja u političkom mejnstrimu i dalje se vode po načelu za ili protiv Vučića – dojučerašnji ultranacionalisti ili perjanice liberalne demokratije danas su sa Vučićem, a oni koji su se do juče oslanjali na EU da ih zaštiti od Vučićevog “diktatorskog” režima sada vatreno brane identitet i suverenitet od EU birokratije. Čini se da se protivrečne koalicije unutar Saveza za Srbiju velikim delom mogu objasniti upravo činjenicom da opozicija konačno shvata se Evropska unija neće lako odreći svog najdoslednijeg i najprivrženijeg saveznika.
Opozicija, koja se pre samo nekoliko meseci, tokom gradskih izbora, takmičila u tome ko će se prikazati kao veći čuvar nacionalnog interesa i Kosova, naizgled je naučila lekciju. Demokratska stranka i stranka Dosta je bilo smenile su svoje dugogodišnje lidere nakon što nisu prešle cenzus na izborima za gradsku skupštinu u Beogradu. Deo te opozicije, svestan Vučićevog monopola na evrointegracije sada pokušava da igra na kartu nacionalnog populizma, dok, ipak iznenađujuće, Vučićev bivši ministar privrede, koji je nakon izbornog poraza ove godine podneo ostavku na mestu predsednika stranke Dosta je bilo, Saša Radulović, reciklira argumente iz vremena kada je Grčka pokušavala da napusti evrozonu – da je potrebna alternativa dominaciji Nemačke u EU.
Dezorijentacija
Otuda prodor nekih elemenata levičarske retorike “Ni Vašington ni Moskva”, a samim tim logično i kritika politike privlačenja direktnih stranih investicija tj. privatizacije velikih republičkih resursa poput rudnika u Boru, Azotare u Zrenjaninu, Poljoprivrednog kombinata Beograd. Što se pak kooptiranja određenih elemenata radničkih i sindikalnih borbi tiče, čini se da se Savez za Srbiju, budući da je Vučić jača konkurencija na poljima za koju je većina ovih stranaka bila dosad zainteresovana, okreće jedinim preostalim osloncima političke mobilizacije – brojni štrajkovi i jačanje antiprivatizacijskog sentimenta među radničkom klasom naveli su one koji su prve sprovodili privatizacijske kampanje da radnice i radnike prepoznaju kao potencijalni faktor promene.
No, pojedina rešenja iz programa, kao spoj svih postojećih ideologija (npr. u dve susedne tačke zagovaraju se i pronatalitetna politika i puna ravnopravnost muškaraca i žena, a, između ostalog, i ravnopravnost u jednakom pristupu osnivanju privatnog biznisa), ogoljavaju ovu političku opciju pre kao stihijski pokušaj osvajanja bilo kakve relevantnosti nego kao pokušaj taktičkog savezništva sa radničkom klasom i potlačenim slojevima stanovništva.
Pokušaj prisvajanja borbi koje je levica inicirala i vodila, te njihovo uklapanje u retoriku “državnog/nacionalnog preporoda”, pre svega, govori o slabosti i dezorijentisanosti opozicionih snaga, ali i o tome da pronalaženje istovremeno i antinacionalističkog i antiimperijalističkog odgovora na pitanje priznanja nezavisnosti Kosova ostaje ključni izazov za levicu.