Stogodišnjica kraja Prvog svjetskog rata za mnoge je zemlje ujedno i obljetnica velikih političkih promjena. Tako je i u Crnoj Gori, koja je 1918. ušla u sastav Kraljevine SHS, ali na način koji i danas izaziva sukobe.
Ljudima koji nisu bliže vezani za Crnu Goru često je teško da razumeju tamošnje društvene i političke prilike. Ondašnja politička scena slabije upućenima može ličiti na simptome šizofrenije. Najznačajniji deo crnogorske opozicije, ne samo da se zalaže za smenu postojeće vlasti, već u osnovi negira pravo na postojanje crnogorskoj državi smeštajući je u lebdeći imaginerij “srpstva” sa krajnjim ciljem ujedinjenja svih “srpskih zemalja”. U tom mitomanskom imagineriju Crna Gora zauzima specijalno mesto. Ona je “srpska Sparta”, nepresušni izvor većine mitova srpskog nacionalizma koji služi kao dokaz da je tokom viševekovne okupacije “srpskih zemalja” od strane Otomanskog carstva ipak bilo nekakvog permanentnog otpora toj impozantnoj sili prohujalih vremena. U tom smislu, političke snage koje programski zastupaju ovakvu ideju Crne Gore predstavljaju retrogradni i mitomanski deo ovog društva večito okrenut guslanju o slavnoj prošlosti. Upravo ovaj deo tamošnje političke scene ponovo je podigao tenzije u ovoj zemlji proslavom stogodišnjice prisajedinjenja Crne Gore Kraljevini SHS.
Stogodišnjica završetka Prvog svetskog rata bitan je datum za ukupni korpus srpskog nacionalizma. Velike proslave ovog istorijskog događaja pripremaju se i u Vojvodini, još jednoj teritoriji koja nije bila u sastavu Srbije do 1918. godine. Možemo ovo pripisati već poznatoj taktici “zapišavanja teritorije” koja se u metodologiji srpskog nacionalizma koristi za obeležavanje onih područja koji se u njegovoj paranoičnoj vizuri smatraju nedovoljno srpskim. No, za razliku od Vojvodine, Crna Gora već duže od decenije nije vezana nikakvom državnom zajednicom sa Srbijom, što u iskrivljenoj svesti ovdašnjih nacionalista predstavlja istorijsku nepravdu koju u budućnosti valja ispraviti.
Sam čin prisajedinjenja predstavlja jednu od najdubljih trauma crnogorskog društva koja je izvorište svih političkih podela u potonjih sto godina. Stoga je potrebno napraviti kratak osvrt na okolnosti koje su dovele do ovog istorijskog događaja i posledice koje je on izazvao. U Prvi svetski rat Crna Gora je ušla kao suverena država na strani sila Antante. Krvava epopeja evropskih imperijalnih sila koštala je malu Crnu Goru gubitka između 10 i 15% stanovništva. Iako se u ovom sukobu našla na strani pobednika, Crna je Gora kratkovidnom politikom vlastite kraljevske dinastije i voljom imperijalnih zemalja pobednica iz rata izašla bez države, utopljena u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Sam čin prisajedinjenja formalizovan je tzv. Podgoričkom skupštinom koja je izglasala svrgavanje crnogorske dinastije Petrović-Njegoš u korist srbijanske dinastije Karađorđević, te utapanje Crne Gore u Srbiju. Neophodnu “infrastrukturu” za sprovođenje ovakve odluke obezbedila je saveznička vojska koja je svojim prisustvom u Crnoj Gori onemogućila crnogorskog kralja i vojsku da se vrate u zemlju iz izgnanstva. Dakako, ova odluka nije mogla biti sprovedena bez učešća lokalnih pristalica prisajedinjenja Crne Gore Srbiji čime je obezbeđen formalni legitimitet ovoj odluci.
Obnovljene podele
Bitno je naglasiti da je u Crnoj Gori toga vremena praktično postojao konsenzus o ulasku u novu državu Južnih Slovena. Međutim, o načinu na koji će se ući u novu državnu tvorevinu postojale su značajne razlike u stavovima. Bitnom delu crnogorskog društva ideja gubljenja svakog državnog identita na način koji je ozvaničila tzv. Podgorička skupština bila je u potpunosti neprihvatljiva. Upravo ove snage su nakon prisajedinjenja pokrenule “Božićni ustanak” protiv srbijanskih vlasti i domaćih kolaboracionista. Ovaj događaj je bio jedini ustanak ovakve vrste protiv vlasti novoformirane države i trajao je, većim ili slabijim intenzitetom, godinama. Tokom ovog perioda vlasti su vršile velike represije nad stanovništvom koje je podržavalo ovu pobunu i posebno nad porodicama tzv. komita (jedinice pobunjenika). Najbitnija politička dubioza crnogorskog društva prevladana je tek formiranjem socijalističke Jugoslavije u kojoj je Crna Gora dobila status ravnopravne republike. Raspadom ove zemlje ona je reaktuelizovana.
Optimističniji prognostičari su predviđali da će ova politička podela gubiti na značaju sa obnavljanjem crnogorske državnosti 2006. godine. Ovakva predviđanja su se pokazala netačnim jer su potcenjivala žilavost srpskog nacionalizma koji se nije odrekao velikodržavnog projekta u regionu. Premda nakon vojnog poraza ovog projekta njegovi nosioci nemaju snagu za njegovo konkretno ostvarivanje, ova nakana i dalje živi u sferi ideologije. Ogromnu odgovornost za snagu velikosrpskog projekta koji se u Crnoj Gori manifestuje u formi militantnog četništva snose i crnogorske vlasti. Pod ovim se prvenstveno misli na privilegovan status koji uživa Srpska pravoslavna crkva kao generator četništva u crnogorskom društvu, bez obzira što stoji u formalnom svetonazorskom sukobu sa tamošnjim vlastima. Verovatno uviđajući da u ovoj igri moći dugoročno gubi, crnogorska država je najavila donošenje zakona kojim bi se regulisalo pitanje imovine verskih zajednica, što je bio povod da Patrijarh SPC Irinej letos uporedi status Srba u Crnoj Gori sa statusom koji su Srbi imali u NDH. U ovako podgrejanoj političkoj atmosferi Crna Gora je dočekala stogodišnjicu završetka Prvog svetskog rata.
Predpolitičko stanje
Brojne kontroverze pratile su obeležavanje ovog datuma. Za centralno mesto proslave odabrana je Budva iz prostog razloga što je to jedini veći grad u kom prosrpske partije (uz podršku nekih opozicionih “suverenističkih” i “građanskih” partija) drže vlast. Samoj proslavi prethodila je neformalna zabrana ulaska u Crnu Goru četvorici “pregaoca na polju nacionalne misli” iz Srbije koji su trebali da nastupe na ovom skupu. U pitanju su pesnik i akademik SANU Matija Bećković, revizionistički istoričari Čedomir Antić i Aleksandar Raković, te političar i pravnik Dejan Mirović. Na ovaj potez nacionalistička javnost Srbije reagovala je lamentima o nedemokratskom karakteru crnogorskih vlasti, ugrožavanju slobode kretanja i govorenja i generalno pojačanom nacionalističkom propagandom prema Crnoj Gori koja je i pre ovoga već dostizala tačku ključanja. Sama budvanska proslava koja je bila smeštena u lokalnu sportsku dvoranu odisala je retro atmosferom. Uz nacionalističke pesme nastupili su Momir Bulatović, bivši predsednik Crne Gore iz doba jugoslovenskih ratova i najverniji tamošnji Miloševićev saradnik, predstavnici SPC, te budući budvanski gradonačelnik i lokalni tajkun Marko Carević. “Zabranjeni” srpski intelektualci ipak su nastupili, ali samo zahvaljujući modernoj tehnologiji koja obezbeđuje prenos slike i zvuka iz Beograda. Među “zabranjenima” je briljirao Aleksandar Raković koji je svoje izlaganje završio ushićenim zaključkom da će “ujediniti srpske zemlje i osloboditi srpsko more”. Tako je u ovu izjavu stao čitav politički program ove političke grupacije koji u potpunosti sledi spis “Homogena Srbija” iz 1941. godine četničkog ideologa Stevana Moljevića.
I ovaj događaj potvrdio je ono što je odavno poznato: sa ovakvim političkim protivnicima crnogorska vlast je sigurna za svoje pozicije. Crnogorsko društvo, međutim, sa njima će zauvek ostati zarobljeno u predpolitičkom stanju, vodeći debate o pukom pravu na vlastito postojanje koje će ga održavati u stanju permanentne nestabilnosti.