Stanovanje je u Srbiji danas postalo poprište borbi za pravo na krov nad glavom. U ovoj borbi stanovanje, kao osnovno sredstvo za reprodukciju života, mesto pripadanja, emotivnih veza, sigurnosti i dostojanstva, osporavaju interesi kapitala i države.
Danas je stanovanje u Srbiji u najvećoj meri profitni domen, a slično je i u drugim takozvanim post-socijalističkim zemljama, socijalno stanovanje nalazi se u rezidualnom stanju. Prema poslednjem popisu stanovništva iz 2011. godine u Srbiji postoji manje od 0.9% stambenih jedinica koje su u statusu socijalnog stana od ukupno 2.4 miliona domova. Na istom popisu ustanovljeno je da se 18.290 stanovnika Srbije nalazi u statusu primarnog ili sekundarnog beskućnika. Stanovanje se obično predstavlja kao neutralni sistem koji nema rodnu dimenziju. Ipak u društvenim naukama je mnogo puta pokazano da su stambena politika i stambeni dizajn hegemone društvene prakse koje opravdavaju rodne nejednakosti u stambenom sistemu. Žene u proseku imaju niža primanja od muškaraca što im ograničava mogućnosti na stambenom tržištu. S druge strane, stambeni sistem pretpostavlja stanovanje heteroseksualne nuklearne porodične jedinice, poželjno sa decom. U Srbiji su ovakve politike evidentne u preferiranju mladih bračnih parova prilikom alokacije stambene podrške.
Razdvajanje stanovanja i rada u osnovi savremenog stambenog sistema marginalizuje ekonomske aktivnosti žena u domaćinstvu neutralizacijom neplaćenog rada koji se ženama nameće kao dužnost i ljubav. Ideologija heteroseksualne porodice i njihovo odvajanje u samodovoljne stambene jedinice dovodi do izolacije žene i otežavanja kolektivizacije reproduktivnih praksi te reagovanja na porodično nasilje. Ovi sistemski problemi u vreme neoliberalne individualizacije odgovornosti za rešavanje stambenog problema postaju lični problem žena, a njihov neuspeh da obezbede krov nad glavom se posmatra kao lična krivica i nesnalažljivost umesto kao sistematska diskriminacija u stambenoj politici i praksi. Sa pritiscima da se stambeno pitanje individualno rešava sopstvenim sredstvima sve više postaje važno da se prepozna kompleksna rodna priroda proizvodnje, reprodukcije i upotrebe stanovanja.
Stanovanje i samohrane majke
Samohrane majke1 spadaju u najdepriviraniju grupu što se stanovanja tiče i to prepoznaje Zakon o stanovanju i održavanju zgrada koji je donet 2016. godine. U Srbiji se od 1970-ih godina beleži spor porast jednoroditeljskih porodica. Prema poslednjem popisu iz 2011. godine u Srbiji postoji 216.359 samohranih roditelja od kojih su 80% žene. U Srbiji je dominantan diskurs u kojem se samohrane majke posmatra kao problem koji je potrebno rešiti, a desno-nacionalističke politike preferiraju heteroseksualnu nuklearnu porodicu dok ideal samohrane majke posmatraju kao pretnju tradicionalnom poretku i finansijski trošak. Istraživanja su pokazala da samohrani roditelji spadaju u najsiromašniju demografsku grupu stanovnika, a najznačajniji oblici deprivacije ove grupe su vezani za materijalnu deprivaciju i stanovanje. Od navedenog broja jednoroditeljskih porodica čak 92% se susreće sa finansijskim teškoćama, polovina je materijalno uskraćena, dok 32% spada u kategoriju izrazito materijalno uskraćenih. Iako su prepoznate kao posebna kategorija u zakonu, samohrane majke su retko privilegovane kao posebna grupa prilikom dodele socijalnih stanova. Prioritet Srbije i njenih neokolonijalnih donatora nakon 1990-ih uglavnom je bilo skućavanje izbeglica i interno raseljenih lica iz ratova 1990-ih. Minimalan fokus na ovu grupu stanovnika nije bio dovoljan da se obezbedi smeštaj za sve kojima je krov nad glavom potreban.
Socijalno stanovanje je ključni izvor sigurnosti žena, ali u rezidualizovanom stanju i u okviru sistema koje je zasnovano na takmičenju takozvanih ranjivih grupa, ono ne može da odgovori na njihove potrebe. Čak i one koje imaju dovoljno sreće da dobiju socijalni stan na korišćenje trpe nove vrste diskriminacije koje nastaju usled segregacije socijalnog stanovanja, njegovog lošeg kvaliteta i reputacije. Iskustvo organizacije Združena akcija Krov nad glavom pokazalo je i da su samohrane majke mnogo češće žrtve prisilnih iseljenja i da su u većem riziku da ostanu bez krova nad glavom. U saopštenju koje je Združena akcija objavila povodom 8. marta navodi se pet pojedinačnih slučajeva prisilnih iseljenja od 2017. do 2019. godine. Razlozi za prisilno iseljenje su različiti: od izbacivanja zbog interesa investitora u sprezi sa gradskim moćnicima, restitucije imovine predratnim vlasnicima, do naplate duga putem javnih izvršitelja koji na licitacijama prodaju budzašto njihove stanove kako bi namirili dugovanja.
Samohrane majke u Srbiji su sve više prinuđene da skvotiraju stanove i prostore kako bi svojoj deci i sebi obezbedile krov nad glavom. U ovim situacijama država nema milosti prema njima. Samohrane majke i njihova deca se u Srbiji izbacuju na ulici često uz primenu nasilja bez ikakvog alternativnog rešenja. Na ovaj način proizvode se nove vidljive i nevidljive beskućnice. Prilikom prisilnog iseljenja česte su pretnje socijalnih radnika oduzimanjem dece. Ukoliko roditelj na iseljenju ne može da dokaže da ima mogućnost da stambeno zbrine decu socijalni radnici su dužni da po zakonu zbrinu decu ali ne i roditelje. Ovaj postupak je više puta korišćen prema izveštajima Združene akcije da se na samohrane majke izvrši pritisak prilikom iseljenja. Paradoks ovog sistema je taj da država plaća hraniteljskoj porodici koja preuzima brigu o oduzetoj deci iznos novca koji bi majci bio dovoljan da obezbedi deci krov nad glavom.
Rodno zasnovano porodično nasilje i stanovanje
Situacija u kojoj se nalaze žene žrtve porodičnog nasilja takođe je pokazna za položaj žena u stanovanju. Podaci pokazuju da je svaka treća žena bila žrtva porodičnog nasilja, a da je svaka druga trpela psihološko i verbalno nasilje. Alarmantni su i podaci da je u Srbiji tokom 2018. godine ubijeno 30 žena od strane partnera ili člana porodice. Jedan od najvažnijih činilaca koji bi ženama omogućio izlazak iz ovakve situacije upravo je stanovanje. Kao privremeno rešenje u Srbiji se nakon 2000. godine osnivaju sigurne kuće. Sigurne kuće su privremeni siguran smeštaj koji često nudi i druge usluge pored stana i hrane poput psihološkog savetovanja, emotivne podrške, kao i zdravstvene i pravne pomoći.
Zanimljivo je da je najveći doprinos u osnivanju sigurnih kuća imala medijska kuća B92 i njihov tim za korporativnu odgovornost. Ovaj primer pokazuje da se u Srbiji umesto strukturnih napora za promenu stanja promoviše model društvenih dobrotvora koji postaju provajderi onoga što bi trebalo da bude javno dobro. Sprega privatnog i javnog se ostvaruje preko organizacija civilnog društva koje postaju nosioci autsorsovanja uloge države. Žrtve nasilja se u Srbiji tretiraju kao trošak u zdravstvu, socijalnoj zaštiti i pravosuđu. Programi koje sprovode sigurne kuće usmereni su na osnaživanje korisnica usluga koje bi trebalo da nauče u ovom procesu kao da preuzmu odgovornost za svoju situaciju. Važno je naglasiti da sigurne kuće nisu mesta bez diskriminacije. Istraživanja su pokazala da je selekcija žena vršena prema rasističkim nepisanim kriterijumima i da zbog toga veći broj Romkinja nije smešten u sigurnu kuću iako je za tim bilo potrebe. One koje su primljene svedoče o diskriminaciji i nasilju od strane osoblja i drugih korisnica. Pored toga sigurne kuće u najvećem broju nisu dostupne ženama sa invaliditetom.
Istraživanja su pokazala da je dužina boravka povezana sa smanjenom stopom viktimizacije. Ipak dužina boravka u sigurnoj kući je ograničena na period od tri do šest meseci, a nakon izlaska iz ovog stambenog prostora žena je prepuštena samoj sebi. Žene koje poseduju dovoljna finansijska sredstva u mogućnosti su da na neregulisanom tržištu privatnih stanova sebi iznajme dom, dok su one koje nemaju sredstava ili stambenu podršku proširene porodice primorane da se vrate nasilniku koji je najčešće stanovlasnik. Poslednjih godina neke korisnice sigurnih kuća imale su priliku da borave u stanu u okviru Usluge produženog boravka kojom je obuhvaćena mogućnost smeštaja u stanu na godinu dana. Ovakva usluga pruža se u Zrenjaninu, a na raspolaganju se nalazi jedan stan. Korisnice su obavezne da plaćaju račune, a uslov za korišćenje ovog smeštaja je da su zaposlene.
Žene u borbi za stambenu infrastrukturu
Pitanje položaja žena u stanovanju nije u fokusu ni vlasti, ni opozicije, ni NGO sektora, niti feminističkog pokreta. Takođe nedostaju i posebna istraživanja u društvenim naukama koje bi nam omogućila da sagledamo kompleksnu sliku položaja žena u stanovanju u Srbiji. U okviru ovog teksta pokušala sam da identifikujem neke od značajnih institucionalnih i ideoloških struktura za razumevanje specifičnosti položaja žena u stanovanju u Srbiji. Ovaj položaj se razlikuje u odnosu na klasnu pripadnost, etničko poreklo kao i nekonvencionalne porodične strukture.
Otpor nasilnim stambenim politikama sve je vidljiviji u javnosti. Grupe kao što su Združena akcija Krov nad glavom i Kolektivna odbrana stanara doprinele su u velikoj meri vidljivosti sve većeg broja slučajeva nasilnog odvajanja od doma među kojima su u najvećem broju slučajeva bile uključene i žene. Iako ne postoji organizovanje koje bi tretiralo rodno zasnovane probleme u stanovanju, žene koje se bore za svoj krov nad glavom postaju sve osnaženije da o ovim problemima govore i da se
udruženo bore za sebe i druge u sličnim situacijama. Stvaranje ovakvih pokreta odozdo, koje pokazuju žrtvama stambeno zasnovanog nasilja da nisu same, ključan je prvi korak u ratu za socijalnu infrastrukturu koja se trenutno vodi u Srbiji.
- Ovde mislim na sve žene koje samostalno obavljaju roditeljsku dužnost bez obzira da li je otac živ ili ne. Pojam je polarizovan i ne adekvatan ali ga koristim u nedostatku boljeg rešenja kako bi izbegla upotrebu duže odrednice – jednoroditeljeska porodica čiji je nosilac žena. [↩]