Takozvane trep cajke su trenutno najpopularniji muzički žanr na Balkanu. Što je dovelo do spajanja navodno nespojivih muzičkih žanrova, turbo folka i rapa, i zašto je taj spoj toliko popularan? I zašto su oni koji se nad njime zgražaju potpuno u krivu?
Šta je to u ljudskoj ćudi što ga tera da poludi – i da mu, kada je reč o muzici, tolerancija prema sagovorniku drugačijeg ukusa (ili pak, mišljenja?) opadne na nivo koji prosečan član hrvatskog klera gaji prema mučenom Franji… papi, ne Tuđmanu. Stare, dobre građanske hajke na cajke, koje na našim prostorima traju od početka rata u Jugoslaviji, a jednako i one nacionalističke žalopojke o propasti “pravih vrednosti”, dobile su novo pogonsko gorivo u mega popularnom novom muzičkom pravcu – takozvanom trepfolku ili “trep cajkama”.
Dok se građanski moralisti zgražavaju pre svega formom – “plitkošću” tekstova i “kič” aranžmanima, za nacionalno onesvešćene ovaj hibridni žanr je oličenje pogubnog uticaja liberalnih zapadnih vrednosti na mladež i svojevrsni “mentalni genocid”. Pa je tako za pojedine kritičare ovaj muzički podpravac “čudovišno mladunče kojeg se ni Frankenštajn ne bi postidio”, dok su za Emira Nemanju Kusturicu najeminentniji izvođači trepfolka, bosanci Jala Brat i Buba Corelli, samo “mudžahedini” koji “šire prostakluk”.
No, s onu stranu estetskog zla, treba videti kako je taj novi žanr, navodno “neprincipijelna koalicija” urbanih repera i “folk seljaka”, uopšte uspostavljena, i zašto je ona bila – istorijska nužnost.
“Kakav je to krivi spoj…”
Označen kao “simbol dekadencije srpskog naroda” i saundtrek raspada Jugoslavije, turbo folk je već decenijama u javnosti Srbije posmatran kao zlokobni koktel “ruralnog i primitivnog”, i najpouzdaniji kulturološki simbol “istočnjačkog” mentaliteta koji nas sputava da izađemo iz tamnog vilajeta prošlosti i zakoračimo u evropsku budućnost.
Međutim, koliko je taj stav bio naivan i kratkovid, svedoči i činjenica da je upravo turbo folk, i svi njegovi pop derivati, bio “pionir u uspostavljanju i promociji tržišnih odnosa” u post-socijalističkoj Srbiji. “Narodnjaci” su ispratili svaki korak privredne i društvene transformacije i, praktično, iako optuživani kao “nazadnjaci”, dali su primer liberalnoj inteligenciji kako se u stvari ide u korak sa vremenom.
S druge strane, drugi žanr ove “trule koalicije”, hip hop, percipiran kao mlađi brat rokenrola, u Srbiji je zauzimao svojevrsnu treću poziciju. Nesumnjivo urbani fenomen uvezen sa Zapada, što mu je bio i najveći plus, ipak je bio nedovoljno “umetnički” i “instrumentalan” za muzičke kritičare obrazovane na rokenrolu. Sami reperi decenijama su se (samo)smeštali upravo na “građansku” ideološku poziciju, gnušajući se narodnjaka, turskog melosa i gostovanja na Pink televiziji, prestonici Grand produkcije i bastionu “kiča i šunda”.
Međutim, reperski začarani krug samosažaljenja i bavljenja muzikom iz hobija, prvi je prekinuo Ivan Ivanović Đus koji je, ispostaviće se kasnije, bio izvođač koji je iznova i iznova umeo najbolje da se prilagodi “duhu vremena”, a da opet zadrži sopstveni…juice.
Dr Strangelove ili kako sam prestao da brinem i zapevao folk
Prva ozbiljna saradnja repera sa estradom u Srbiji jeste pesma “U tvojim kolima” iz 2006. godine koju je snimio upravo Đus sa popfolk pevačicom Anabelom Đogani, nekadašnjom suprugom Gagija Đoganija, osnivača kultne dens grupe iz devedesetih Funky G. Nakon te više R&B saradnje, usledile su mnogobrojne kolaboracije sa folkerima, gostovanja po televizijama i rijalitijima, a sam Đus je snimao i solo narodnjake eksperimentišući sa tada popularnim house zvukom. Odgovarajući na oštre kritike kolega i pravdajući svoje “poslovne poteze”, Đus je svoj stav o rep sceni kasnije ilustrativno izrazio u pesmi “Sam“: “A reperi, moji super ortaci, jednostavno su radnici, nisu poslodavci… povlače se u kućice i glume underground, odavno sam ih izvalio – izd’o za BK sound”.
Pored Đusa, rep jeretici i estradni ledolomci istorijski bitni za mešanje repa i folka, jesu članovi grupe Elitni odredi. Nakon striktno repa sa početka karijere, ubrzo su prešli na klupski zvuk koji do tada niko u Srbiji nije radio na taj način. Repovanje su uprostili i umiksovali sa elektronskim haus matricama, besomučno forsirali autotjun, a u refrene ubacivali melos ili pak snimali kolaboracije sa folk pevačima/cama.
Ovim muzičkim stilom postali su najveća srpska tinejdž senzacija, lansiravši se u vrh svih top lista, pa i onih na kojima su najveći rep izdajnici. Sve do 2014. godine, model repfolka koji su stvorili Elitni odredi bio je dominantan na komercijalnoj sceni, a pod njegovi uticajem danas i dalje radi MC Stojan koji žari i pali diskotekama od Zagreba do Halmštada. Iako su se EO pre nekoliko godina raspali, njen član Relja Popović je kao solo izvođač i danas u vrhu popularnosti.
Tržišna klackalica: dok nekome ne smrkne, drugome ne svane
No, pre nego što dođemo do 2014. godine, ključne za proboj trep cajki, važno je pomenuti nekoliko stvari. Nakon pada Miloševića 2000. godine, narodnjaci su praktično proterani iz državnih medija, a proređeni na privatnim televizijama, čak i na TV Pinku. Time je novi “demokratski” režim želeo da pokaže svoju prozapadnu vrednosnu orijentaciju, ali i diskontinuitet sa ratnim devedesetim. Ovom tihom cenzurom, otvorio se dodatni prostor za rep izvođače, a 2001. godine zvanično je formirana prva i verovatno jedina ozbiljna hip hop izdavačka kuća u Srbiji – Bassivity Music. Nakon prvih nekoliko godina medijske podrške, ali i kakvog takvog komercijalnog uspeha, Bassivity prestaje sa radom zbog finansijskih problema, ali i unutrašnjih sukoba.
Interesantno, pad ove izdavačke kuće koincidirao je upravo sa povratkom “narodnjaka” u javnost, kada je država odustala od “prosvećenog” liberalizma i prepustila industriju zabave vrludavim tokovima tržišta. Kao simbolički početak novog uspona “narodnjaka” može se uzeti 2004. i početak emitovanja emisije “Zvezde Granda” na Pinku, rijaliti programa kojim je tada najjača folk izdavačka kuća započela svoju dugogodišnju hegemoniju na Balkanu.
Međutim, hip hop klica začeta devedesetih, a učvršćena 2000-tih, nije nestala iako je komercijalni uspeh izostao, već je nastavila svoj tok naspram glavne struje. Rep je ubrzo postao drugi najslušaniji žanr u Srbiji, iako manje po klubovima, a više po parkovima, mračnim haustorima i, generalno, u privatnoj sferi. To je uslovilo i svojevrsnu frustriranost rep izvođača koji svoj rad nikako nisu uspevali da naplate.
“Zagreb je Atlanta“
Za sve ovo vreme, globalnu muzičku industriju takođe drma smena generacija. Hip hop već godinama unazad dominira, ali i njemu treba sveža krv, a industrijske krvopije je konačno pronalaze na ulicama američkog “prljavog juga”. Trep muzika, podvrsta repa rođena u Atlanti koja je nakon propasti državnog projekta stanogradnje postala tužna kolonija krek kuća, nakon dugog tavorenja na margini, slavodobitno je apsorbovana u mejnstrim. Ne samo to, nego se čitav svet navukao na 808 bitove i usitnjene hetove brže nego prosečna kvartovska kmica na lulu kreka.
Naravno, kao i uvek, odjeci globalnog doputovali su na Balkan, pa je trep zvuk počeo da se kotrlja i našim sokacima. Logično, među puritancima odmah je etiketiran kao “treš” i degradacija izvornog rep zvuka. Međutim, tražeći formulu za uspeh, ambiciozniji reperi su se priklonili njegovom trep visočanstvu.
Stari lisac Đus, osetivši šta se kuva u svetu, ali i među mlađim domaćim reperima, izbacuje 2012. album “Apetiti mi rastu” kojim legitimizuje čitavu trep scenu. Nakon toga izlazi Fox sa tvrodornom “nikad više siromašan” trepčinom, kritičare zbunjuje dizel feminizam Mimi Mercedez, a tada anonimni niški reper Rimski na baušteli u Amsterdamu snima spot “Izrael i Palestina“.
Instant umetnost, distribucija i proizvodnja
I dok se trep polako probija, na muzičkom tržištu dešava se još jedna ključna stvar – digitalna revolucija na polju distribucije i promocije. Đorđe Trbović i Andrej Ilić, prateći globalne tokove, formiraju IDJ Videos, u ovom trenutku najveći jutjub kanal u regionu koji broji 2,5 miliona sabskrajbera i čiji klipovi imaju preko 3,3 milijarde pregleda.
IDJ Videos, koji je sada televizija i izdavačka kuća, 2011. godine upada na teritoriju digitalnih plarformi koje tada još uvek nisu dovoljno poznate starim muzičkim magovima, i započinje dominaciju koja još uvek traje. Forsirajući narodnjački zvuk sa primesama hip hopa i elektronike, a na tragu onoga što su radili Elitni odredi, IDJ se uspostavlja kao glavni muzički trendseter među mlađim generacijama, šireći se širom Balkana.
No, kako bi savršeni brak globalnog (trepa) i lokalnog (folka) u potpunosti mogao da profunkcioniše, falio je neko ko bi umeo da “krsti”, odnosno spoji dve estetski različite pojave u koherentno jedno.
Na to se nije dugo čekalo, “kumovi” su na aerodrom “Nikola Tesla” sleteli 2014. godine. Nakon pokušaja da se napravi inostrana karijera, Relja Milanković Reksona, član kultne srpske rep grupe V.I.P, i Slobodan Veljković Coby, tada samo odličan (t)rep producent, vraćaju se iz SAD i ponovo pokreću upokojeni Basiviti, ovog puta kao Bassivity Digital. Veći uspeh preko okeana nije napravljen, ali su neke lekcije naučene. Povratkom u Srbiju, Basiviti počinje plansku masovnu proizvodnju instrumentala i uvode katalošku prodaju gde kupac bira jedan od desetine ponuđenih “artikala”. Istovremeno, s obzirom na jeftinost i brzinu kompjuterske kreacije muzike, za estradne mušterije skraćeno je i vreme dobijanja gotovog proizvoda.
“Narodnjaci kada su počeli da dolaze, dobijali su servis na licu mesta, fazon ‘ključ u ruke’. Čuju 10 pesama iz kataloga, izaberu jednu, bam-bam, za dva dana gotova pesma, pare na ruke. Znači, on dođe otpeva vokale na te pilote, i sutra dobije master. To je za njih bilo mindblowing, jer su oni navikli da jedan dan ide kod osobe da svira, drugi dan kod nekog da komponuje, a treći da piše”, objašnjava Reksona, direktor i osnivač Basivitija, u filmu Galeba Nikačevića “Rasta i Coby: tvorci nove srpske muzike“.
Praktično, spuštajući cenu proizvodnje i ubrzavajući proizvodni proces, reperi su postali glavne face u gra(n)du. Od Bobana Rajovića preko Dare Bubamare, Ane Nikolić do Stoje, saradnje su se nizale. Pored Cobyja, scenu je zavrteo i Stefan Đurić Rasta, dugogodišnji rep/rege(ton) izvođač. Album Ane Nikolić “Labilna”, koji su producirali on i Coby, ovoj pevačici je povratio karijeru, a za mlade producente bio je najbolja reklama. Nakon toga je čitava estrada počela da radi trep sa primesama melosa, elektra i karipske muzike. Najjači digitalni distributer IDJ Videos ubrzo je bio preplavljen trepcajkama koje je agresivno promovisao na sve strane.
Paralelno, samo par stotina kilometara zapadno, u Bosni i Hercegovini, nekada tvrdi mahalski reperi, Jala Brat i Buba Corelli, započinju sopstvenu produkciju po istom biznis modelu, kreirajući samosvojan trepfolk zvuk sa brzim elektronskim instrumentalnim podlogama inspirisanim evropskim, uglavnom nemačkim, trepom. Koliko je posao bio uspešan, pa – pitajte Mayu Berović i njenog računovođu. Možemo slobodno reći da je scena preuzeta, subkulturne granice nekada suprotstavljenih žanrova su nepovratno razorene, a muzika je očišćena od bilo kakvih vrednosnih iluzija, i postala ono što u kapitalizmu suštinski jeste – još jedan proizvod sa (virtuelne) police.
Muzička ekonomija
No, da li je trepfolk baš toliko začuđujuć i neverovatan hibrid? S onu stranu muzičkih ukusa, čini se da su sličnosti dva žanra veće nego što se na prvi pogled čini. Prilikom analize muzičkih i drugih kulturnih trendova, pre svega treba obratiti pažnju na društvene procese i promene koje se dešavaju u društvu – na mikro i makro nivou. Naime, iako su potekli sa dna društvene kace, i (t)rep i cajke u ovom trenutku gađaju najšire moguće društvene slojeve. Slušaju ih mladići i devojke iz siromašnih predgrađa, tranzicioni nouveau riche, ali i obrazovana srednjeklasna omladina.
Takođe, u postmodernom vremenu gde su žanrovske granice rastegnute do krajnjih granica, trep i folk su verovatno najfluidniji i najprilagodljiviji žanrovi. Ustrojili su se po uzusima vremena u kom živimo – forma je kratka i jasna kao reklama, dok je muzika apsorbovala elektronsko-sintetički gas koji već decenijama dominira industrijom. Muzički žanrovi svirani na instrumentima platili su danak tehnološkog razvoja, ali i kapitalističkog pravila o smanjenju troškova, odnosno stare dobre maksimizacije profita.
Pojava trep cajki može se kritikovati iz više uglova, ali kritike o (ne)kvalitetu žanra potpuno su deplasirane, jer su aranžmani koje rade vodeći producenti “novog vala”, melodijski apsolutno koherentni i pedantno uzglabljeni bez ikakvih zvučnih viškova. Produkcija je na svetskom nivou i ne razlikuje se nimalo od onoga čime raspolažu Raf Camora u Nemačkoj ili Ariana Grande. Naravno, kao i u svakom žanru, i u ovome ima previše đubreta, ali to je tako uvek kada je nešto “trend”, a posebno kada je taj trend “demokratičan” prema laicima, jer ne zahteva klasična muzička znanja.
S druge strane, vrednosne kritike tematike i tekstova, iako su u određenoj meri opravdane, maše metu, jer mešaju uzrok i posledicu, i negiraju istorijski kontekst. Nove generacije, rođene u buri tranzicije, logično novi zvuk piju kao vodu, a sadržaj tekstova im je praktično ogledalo sveta u kom su se rodili i formirali. A taj svet nam govori da ako niste “mladi, lepi i bogati” onda ste niko i ništa, i ako ne furate skupe robne marke – i iste menjate svake polusezone – onda ste bezvredno nesposobno govno koje je takvu sudbinu i zaslužilo. Ako ove standarde ispunjavate, novi muzički talas vam je soundtrack života, a ako pak ne, onda se možete slikati za Instagram, u klubu, kompleksaški, sa flajkom džekidžonija, i duboko potisnutom mišlju da ćete narednih nekoliko meseci morati na striktne mere štednje. Zbog toga što su ove vrednosti normativ, nijedna muzika nikada nije kriva.
Priče o sumraku vrednosti traju od početka bilo kakvih vrednosti, a istorija pop muzike neretko je i povest o determinišućim ekonomskim procesima i brutalnoj eksploataciji. Balkanska priča o uspehu trep cajki pre svega je priča o tranziciji, priča o braku iz nužde sela i grada, i kooperaciji globalnog i lokalnog. Jedna fina, srećna pričica o sveopštem pomirenju identiteta u tržištu, u vrtlogu neoliberalnog kapitalizma u kom je kultura roba, pa onda, ako stigne, sve drugo.
Kada je reč o samim muzičkim ukusima, kako smo to rekli na početku, o njima ne vredi raspravljati, ali veruj mi – “moj najdraži bend je nepoznatiji od tvog, nisi čuo za njih, maci aj bok”.