Visoko obrazovanje u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom je periodu prošlo kroz bolonjsku reformu i proces podređivanja tržišnim obrazovnim principima. No, situacija je dodatno usložena činjenicom da se obrazovne politike ne donose na državnoj razini, već na razini entiteta i kantona, što olakšava izbjegavanje odgovornosti za sudbinu obrazovnih institucija.
U godinama nakon jugoslovenskih ratova, kao i u većini društvenih i ekonomskih sfera, i u visokom obrazovanju došlo je do zaziva (a onda i primjene putem zvaničnih politika) veće racionalizacije i prilagođavanja tržišnom poslovanju, smanjenja korupcije i uticaja političkih struktura, te veće mobilnosti studenata i nastavnog kadra. Pritom je kao neprijatelj identificiran stari humboldtovski sistem obrazovanja, opisan kao rastrošni dinosaur koji alocira velike količine društvene moći u ruke samovoljnih profesora čiji je jedini cilj da zaustave novi društveni progres, tranziciju ka “slobodnom” društvu slobodnog tržišta. Diskurs političkih i poslovnih elita o “državi maćehi” kojim se demonizira sve javno, zadržao se do danas, te prvenstveno služi uvjeravanju javnosti kako podređivanju svih društvenih i ekonomskih sfera tržištu, odnosno privatizacijama i komercijalizacijama, ne postoji nikakva alternativa.
Ratom razorena, ekonomski uništena Bosna i Hercegovina teško da se u procesu komercijalizacije mogla dobro snaći i konkurirati ostalim europskim zemljama. U odnosu na regionalne trendove reformi visokog školstva, Bosna i Hercegovina se našla u specifičnom položaju između ostalog i zbog složene strukture ustroja države. Da bismo razumjeli šta je postignuto, koji su akteri uključeni u ove procese i kakva se budućnost nazire visokom obrazovanju pokušajmo obrazovne politike kontekstualizirati unutar bosanskohercegovačkog društva u tranzicijskom periodu.
Bosanskohercegovački univerziteti su zbog ratnih dešavanja i poratnog ekonomskih i društvenih problema doživjeli znatni odliv stručnog kadra, dok su infrastruktura, bibliotečki fondovi i laboratorije djelomično uništeni. Privreda je doživjela slom privatizacionim procesom i dominantnim uticajem konkurentskih tržišta, uslijed čega je došlo do gubitka velikog dijela stečenih znanja. Nabrojanome treba pridodati i faktor kompleksnog administrativnog ustrojstva Bosne i Hercegovine nastalog Daytonskim sporazumom potpisanim s ciljem zaustavljanja rata.
Bh. visoko obrazovanje u odnosu na trendove u regionu
Ustavom je visoko obrazovanje dato u nadležnost entiteta (Republika Srpska), odnosno kantona (10 kantona u Federaciji BiH). Zakoni koji uređuju visoko obrazovanje nisu međusobno usklađivani što stvara različite dinamike reformnih procesa. Prijeratni univerziteti i njihove ispostave su razdijeljeni ili su formirani novi “državni” univerziteti, a nastavni kadar, ionako rijedak, prorijeđen je time dalje. Trenutno u BiH imamo 8 javno finansiranih univerziteta, 2 se nalaze u Republici Srpskoj (jedan ih zakon uređuje) i 6 u Federaciji BiH (u Federaciji o obrazovanju brine 5 zakona u 5 kantona). Univerzitetski kadar podijeljen je po stranačkim linijama, analogno odgovarajućim nivoima entiteta, odnosno kantona. Pravosuđe i organi inspektorata pod uticajem političkih partija dovode do otvorenog nepoštivanja zakona i propisa na fakultetima i univerzitetima. Uz stranačke borbe koje se dešavaju unutar univerziteta, dolazi do dodatne razlike u provođenju reformskih procesa unutar organizacionih jedinica jednog univerziteta. Studentske organizacije i sindikati univerziteta se uglavnom nalaze pod stranačkim uticajem i reformskim procesima daju prešutnu saglasnost.
Univerzitet u Sarajevu (UNSA) može se smatrati reprezentativnim primjerom na kojem možemo razmotriti provedene reforme. UNSA ima najveći nastavni kadar od svih univerziteta u BiH, pohađa ga trećina ukupnog broja studenata u BiH, odnosno polovina ukupnog broja u FBiH. Reforme na ovom Univerzitetu prethode promjenama na drugim univerzitetima.
Kako bi Univerzitet poslovao na tržišnim principima, na preporuku američke ambasade u BiH, UNSA se skida sa trezorskog poslovanja (budžetskog planiranja) i sredstva za funkcionisanje Univerziteta se dodjeljuju kao grantovi, poput dodjele sredstava nevladinim organizacijama. Iznos sredstava koji se prebacuju mjesečno Univerzitetu se zamrzavaju na nivo koji sada odgovara trećini sredstava potrebnih za isplatu plata i režijskih troškova infrastrukture Univerziteta. Zvanično, to je učinjeno kako bi se univerzitet okrenuo radu sa privredom te na taj način obezbijedio ostatak sredstava i postao samoodrživ po tržišnim principima. Također, nastavni kadar je na taj način trebao biti podstaknut na istraživački rad, umjesto samo na nastavni proces. Suštinski, ovo je prouzrokovalo zamrzavanje zapošljavanja novog kadra, no paralelno je onemogućeno obezbjeđivanje sredstava za normalno odvijanje nastave, te su drastično smanjena primanja postojećeg kadra. U kombinaciji sa promjenama u oblasti napredovanja u zvanju, novim kadrovima je faktički onemogućeno zamjenjivanje kadra koji odlazi u penziju. Doveden je u pitanje nastavak rada u mnogim naučnim oblastima u budućnosti. Kadar najviše izložen izravnom utjecaju političkih stranaka, kojeg prvenstveno čine redovni profesori, zaštićen je od ovih procesa stabilnošću profesure, ali većina administrativnih i nastavnih poslova prebačena je na asistente i nenastavno osoblje uz dakako, nepromijenjen iznos plate.
Školarine i takse
Kako bi se iznašla sredstva za obezbjeđenje minimuma procesa rada na Univerzitetu, fakulteti smanjuju kvote upisa studenata finansiranih “iz budžeta”, dižu se školarine za ostale studente, dolazi do izmišljanja raznih taksi i drugih načina za iznudu sredstava od studenata. Obrazovanje postaje skupo, te privilegijom. Privatne visokoškolske ustanove koje se u međuvremenu otvaraju, najčešće su povezane sa političkim i elitnim poslovnim krugovima. Glavne karakteristike ovih ustanova su visoke školarine, loš kvaliteta studija i nepoštivanje regulativa.
Centralizacijom upravljanja Univerziteta izvršenim posljednjim reformama išlo se u pravcu obezbjeđivanja vladajućoj većini (sadašnjoj ili budućoj) u Skupštini Kantona Sarajevo isključivi uticaj na obrazovni proces i funkcionisanje Univerziteta. Time je nastavnom osoblju oduzet uticaj na vlastite poslove, a smanjen je i broj ljudi na koje treba uticati.
Standardnim floskulama o mjerama štednje se opravdava nizak nivo izdataka, a u slučaju FBiH ulogu igra i nenadležnost kantona u bitnim privrednim pitanjima. Novca, kao i obično, navodno nema. Na drugoj strani, interesi studenata na istom univerzitetu se razlikuju zbog različite dinamike reformi na različitim organizacionim jedinicama, a studentska solidarnost između univerziteta je gotovo onemogućena različitom razinom napretka tih procesa. U Republici Srpskoj dodatni problem po ovom pitanju predstavlja raspršenost fakulteta po manje urbanizovanim mjestima. Studentske borbe su lokalizovane, raspršene i nemaju širi društveni odjek.
Nada u otpor?
Postoji tračak nade koji pokazuje da potpuni kolaps visokog obrazovanja u Kantonu Sarajevo ipak nije neminovan. Radi se o probuđenom dijelu radnika Univerziteta, koji su sada fokusirani na odbranu sopstvene egzistencije, ali u svojim zahtjevima idu i dalje. Tek u takvim okolnostima dolazi do otpora koji podsjeća na retoriku i zahtjeve studentskih protesta zadnjih deset godina u regionu. Prije manje od mjesec dana sindikat koji djeluje pri UNSA pokrenuo je štrajk radi neisplaćivanja 3,5 takozvanih “tranši” iz budžeta Kantona Sarajeva Univerzitetu, čime je u pitanje dovedena isplata plata ali i ukupno funkcioniranje univerziteta. Razlozi za štrajk, dakle, ne leže samo u neisplaćivanju plata, već je i manifestacija generalno katastrofalnog i nesređenog stanja visokog obrazovanja. Trenutno se iz budžeta putem grantova ili tranši izdvaja tek za oko 30% redovnih potreba isplata plata, doprinosa i hladnog održavanja Univerzitetske infrastrukture. Vlada Kantona Sarajeva ne priznaje sebe kao poslodavca zaposlenim na Univerzitetu, iako je osnivač ove institucije, te odbija bilo kakve pregovore o potpisivanju kolektivnog ugovora. Iz toga proizilazi nezaštićenost nastavnog i vannastavnog osoblja Univerziteta, nemogućnost ostvarivanja prava koja proizilaze iz Zakona o radu FBiH i u prosjeku manje plate za isti posao i istu težinu posla u odnosu na budžetske korisnike. Uz sve ovo od 2007. godine važi zabrana dodatnog zapošljavanja na Univerzitetu. Svaka članica mora na osnovu sredstava koje ostvari na tržištu vršiti zapošljavanje novih kadrova. Zbog manjka kadrova, koji proizilazi iz ove odredbe, dolazi do opterećenja nastavnog osoblja sa dvije do četiri norme rada kako bi se obezbijedilo normalno odvijanje nastavnog procesa, a plaćeni su samo za jednu normu.
Zaključno, uzroke i perspektive situacije u visokom obrazovanju možemo sumirati u ocjeni Berka Zečevića, profesora na Univerzitetu u Sarajevu i predsjednika Sindikata visokog obrazovanja Univerziteta u Sarajevu: “Jedna od važnih stvari zbog kojih akademska zajednica šuti je naslijeđe prošlosti. Imali smo rat gdje se slušalo bez pogovora i gdje je većina ljudi bila sretna što je živa. Kad se završio rat bila je borba za sebe, da se preživi egzistencijalno. Onda se umiješala politika. Mogu da kažem da su akademska slobode do 2005. godine bile na onom nivou za koji bi trebalo da se borimo u narednih pet godina.”