Otimaju li se u Crnoj Gori “srpske pravoslavne svetinje” ili je naprosto posrijedi standardno odvajanje države od religije? Ili se pak cijela priča koristi za unutarnji obračun u Srpskoj pravoslavnoj crkvi?
Crna Gora je ponovo poprište usijanih političkih tenzija i manjih uličnih nereda. Nakon neuspelog pokušaja državnog udara 2015. godine povodom pristupanja Crne Gore NATO paktu, aktuelne socijalne tenzije predstavljaju najveći bezbednosni izazov od obnavljanja crnogorske državnosti. Povod za zaoštrenu političku situaciju ovoga puta je bilo donošenje Zakona o slobodi vjeroispovesti u crnogorskom parlamentu. Nedeljama pred usvajanje ovog zakona ekspozitura Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Crnoj Gori (Mitropolija crnogorsko-primorska) i grupacija prosrpskih partija okupljenih u Demokratskom frontu (DF) dizali su tenzije tvrdeći da će se ovim zakonom omogućiti otimanje “srpskih pravoslavnih svetinja”.
Sam uvid u zakon, međutim, demantuje ove tvrdnje. U pitanju je pravni akt kojim se uspostavlja sekularna država koja apstrahuje od religije i tretira je kao privatnu stvar svojih građana. Pisanje ovog akta koji je prošao sve primedbe Venecijanske komisije traje od 2014. godine. Ono što tamošnji predstavnici SPC i nacionalistička opozicija smatraju spornim jeste odredba po kojoj se od verskih zajednica traži pismeni dokaz o vlasništvu imovine koja je u njihovom posedu. Za postupak dokazivanja vlasništva predviđen je šestostepeni sudski proces u kom je krajnja instanca međunarodni sud u Strazburu. Svu imovinu za koju nema pismeni dokaz o vlasništvu određena verska zajednica može nastaviti nesmetano da koristi, ali ovoga puta kao vlasništvo države Crne Gore.
Moćan društveni faktor
Za potpuno razumevanje problema potrebno je znati da nijedna druga verska zajednica u Crnoj Gori nije imala primedbe na ovakav zakon. Međutim, SPC u Crnoj Gori je država u državi za koju je najprikladnije reći da ne priznaje državu u kojoj deluje, niti pravo na postojanje samostalne crnogorske nacije. Najviši dužnosnici ove verske institucije tvrde da je ona stvorila crnogorsku državu kao starija od nje, iako zapravo u njoj deluje od 1920. godine. Iz te epske matematike proističe uverenje tamošnjih popova na čelu s mitropolitom Amfilohijem Radovićem da se pravni sistem Crne Gore ne odnosi na njih.
Velika politička i društvena moć crnogorske ekspoziture SPC svoju materijalnu osnovu ima upravo u vlasništvu nad ogromnim zemljištem i velikim brojem objekata u kojima se akumulira kapital ove verske zajednice. Samo manastir Ostrog kao najveći centar pravoslavnog turizma na Balkanu predstavlja multimilionski biznis. Postoje različite procene prihodovanja ovog manastira kojima je zajednička tvrdnja da su u pitanju milioni neoporezovanih eura. Ove procene se razlikuju jedino po broju tih miliona, uglavnom u skladu sa političkim afinitetima i društvenim pozicijama procenitelja. Stavljanje SPC u pravne regule crnogorske države pomoću ovog zakona bi sasvim sigurno ograničilo njenu finansijsku moć koja predstavlja jedan od najbitnijih temelja njene velike društvene moći.
Samo usvajanje zakona proteklo je vrlo burno, uz nezabeleženi stepen političkog huliganizma u crnogorskom parlamentu kom su tempo davali poslanici DF-a. Lideri ove partije – četnički vojvoda Andrija Mandić i Milan Knežević – osuđeni su u procesu za pokušaj državnog udara i čekaju pravosnažnu presudu koja bi im trebala uskratiti slobodu na pet godina. Ova disciplinska mera ih, međutim, nije sprečila u pokušaju potpaljivanja još jednog “svetog rata za srpstvo”. U tom naumu poslanici DF-a su koristili sva sredstva. U pitanju je bio najprimitivniji mogući asortiman pretnji, kletvi i pokušaja fizičkog obračuna sa drugim poslanicima. Četnički performans je kulminirao bacanjem flaša i uništavanjem skupštinskog inventara koji je Kneževiću ipak stigao da uzvrati nezgodnom povredom kolena. Neuspešan pokušaj aktiviranja suzavca u parlamentu slikovito je dočarao svu silu političkog diletantizma DF-a.
Odlučnost vladajuće većine da se zakon usvoji demonstrirana je hapšenjem vođstva DF-a, čime je dato do znanja da se ovog puta neće popuštati pred vandalizmom, što je često činjeno u prošlosti. Metaforički balvani u crnogorskom parlamentu i realni balvani na crnogorskim drumovima podsetili su na nedavnu krvavu istoriju jugoslovenskog regiona. Ipak, otvoreni poziv Mandića svojim “ratnim drugovima” da otkopaju oružje i budu spremni nije ispunio prvobitnu nameru. Na ulicama crnogorskih gradova zabeleženi su manji neredi koje je policija uz kontrolisanu upotrebu sile uspela da obuzda bez većih problema. Jalov pokušaj da se politički profitira na ulici do kraja je ogolio nedovoljnu brojnost i spremnost, nejasno vođstvo, strukturnu i organizacionu konfuziju u prosrpskom bloku u Crnoj Gori.
Podjele unutar SPC
To je postajalo vidljivo već u danu pred usvajanje zakona kada su lideri DF-a avionom Vlade Srbije odvezeni na instrukcije u Beograd. Zvanično, oni su se tamo sastali sa patrijarhom Irinejom čime je bez sumnje opstruisan autoritet Amfilohija kao prve crkvene instance pretpostavljene DF-u. Time je postalo jasno da se sukob unutar vođstva SPC prebacuje i u sferu dnevne politike. On se vrti oko pozicija moći unutar institucije, ali ne i oko ideoloških pitanja gde nema bitnijih razlika među vođstvom crkve. Još od smrti prethodnoga patrijarha (Pavla) vidljive su tenzije između srbijanske centrale SPC čiji je najmoćniji čovek episkop bački Irinej Bulović i tzv. prečanskih episkopa, odnosno vođstva SPC u “srpskim zemljama” van Srbije.
Prema navodima srpske nacionalističke štampe aktuelne događaje u Crnoj Gori centrala SPC u Beogradu iskorištava za podrivanje pozicija vremešnog (82) i buntovnog Amfilohija. Po ovoj interpretaciji događaja za mesto Amfilohijevog naslednika uveliko se priprema episkop budimljansko-nikšićki Joanikije Mićović. Na čisto političkom terenu ovo se manifestuje čestim Amfilohijevim podbadanjima Vučića kom su srbijanski episkopi apsolutno lojalni. Odlaskom lidera DF-a u Beograd po instrukcije pokazano je da je političko krilo prosrpskih snaga u Crnoj Gori otkazalo poslušnost svom “duhovnom vođstvu”. Dane nakon usvajanja zakona obeležavaju protesti u Crnoj Gori na kojima je upadljivo odsustvo lidera DF-a. Oni su u potpunosti prepušteni Mitropoliji crnogorsko-primorskoj. Tenzije unutar prosrpskog bloka dalje su produbljene nedvosmislenom porukom najbližeg Amfilohijevog okruženja Vučiću da nije dobrodošao povodom spekulacija o njegovoj poseti Crnoj Gori na Božić.
S druge strane, na primeru ovih događaja ponovo je ogoljena činjenica da jedinu spornu stvar među glavnim akterima na srpskoj političkoj sceni predstavlja pitanje ko je veći nacionalista. Potpunu ideološku sinhroniju vlasti i opozicije narušava jedino pozicija iz koje nastupaju njihovi predstavnici. U trenutku pisanja ovog teksta svu silu desničarskih bljuvotina o Crnoj Gori koje kolaju javnim govorom u Srbiji je nemoguće ispratiti u celini. Među njima se prema važnosti adrese sa koje je izgovorena ipak ističe izjava nekadašnjeg Miloševićevog potrčka koji danas obavlja funkciju srbijanskog ministra inostranih poslova. U skladu sa tradicijom vlastite partije mali je Sloba zapretio Crnogorcima u Srbiji da bi mogli ostati bez srpskog državljanstva ukoliko podržavaju politiku režima u Podgorici.
Ovakvo stanje na srpskoj političkoj sceni posledica je duge i verovatno neizlečive bolesti koja je zahvatila ovu državu pre nešto više od tri decenije. Izazvana teškim izlivom iluzije o vlastitoj veličini u mozak koja kod bolesnika izaziva uverenje da je pozvan da određuje svojim susedima pravila po kojima će živeti kao i veličinu njihovog životnog prostora, ova bolest za nuspojavu ima krajnje materijalno i duhovno osiromašenje bolesnika. U ovom stadijumu oboljenja, bolesnika u potpunosti prožima uverenje da će istim ponašanjem koje ga je dovelo u sadašnje stanje sledeći put postići drugačiji rezultat. Crnu Goru tako čeka teška borba za očuvanje mira i vlastite samostalnosti koja će se nalaziti pred permanentnim iskušenjima dok god opstaje velikodržavni nacionalistički projekat u Beogradu podržavan od nezanemarivog dela njene populacije. Ideološko usmerenje vođstva SPC i njena infrastruktura na postjugoslovenskom prostoru jedan je od ključnih generator tog projekta.