Srdan Kosović je glavni urednik “Vijesti”, najdugovječnijeg nezavisnog dnevnika u Crnoj Gori i jednog od rijetkih preostalih nezavisnih medija u toj državi koji je zbog svog rada u posljednjih nekoliko godina doživio na desetke fizičkih napada uključujući i ranjavanje novinarke. Po edukaciji politolog, čitavu dosadašnju profesionalnu karijeru je proveo u “Vijestima” gdje je od 2018. na čelu redakcije. Piše mahom političko-društvene komentare, a u Hrvatskoj sarađuje sa Večernjim listom. Srdana smo zamolili da regionalnim čitateljima kaže nešto o današnjoj Crnoj Gori koja također pretendira pridruživanju Europskoj uniji.
Kao glavni urednik najrelevantnijeg medija u Crnoj Gori, dobro si upoznat s aktualnim crnogorskim političkim i društvenim prioritetima, možeš li nam reći nešto o njima?
Lordu Bajronu se pripisuje da je napisao da se naljepši susret zemlje i mora desio na obali Crne Gore. Zato dokle god se pita priroda, Crna Gora – zemlja je savršena. Kada u jednačinu dodate elitu, vlasti i sistem dobijate Crnu Goru – državu, privatnu i zarobljenu. Da bi se to razumjelo, bitno je podsjetiti na nekoliko ključnih stvari – Crnom Gorom upravlja više od 30 godina ista partija i isti čovjek. Zemlja od 650 hiljada stanovnika u svijetu je mahom prepoznata kao zemlja šverca, mafije i pranja novca. Ona je plodno tlo za korupciju, organizovani kriminal i nepotizam, jer u Crnoj Gori institucije praktično ne postoje – bar ne u suštinskom smislu – sa svrhom da čuvaju društvo od samovolje pojedinaca. Crna Gora kao država u ovom je trenutku je istrošena i iscijeđena, postoji samo u istorijskim pričama i na simbolima kao država, a u stvarno postoji samo vladajuća klika koja je državu svela na svog sponzora i privatizovani javni monopol sile. Puno bi se toga moglo reći i dodati kada je u pitanju opozicija i drugi društveni faktori, ali je neukusno gradirati odgovornost na tom nivou tamo gdje jedna struktura tri decenije ima ključnu ulogu i gdje u samo jednoj porodici imate – predsjednika države, vlasnika banke koju je ta država spašavala, prvu advokaticu države i najmlađeg člana koji vodi poslove koje država subvencioniše preko računa za struju. Zato porodicu Đukanović i nazivaju “Prva familija”.
Koji su glavni mehanizmi održavanja Đukanovića i njegove svite na vlasti?
Ključni mehanizam su konstantne podjele i zloupotrebe. Đukanović se na podjelama izgradio i taj svoj recept nema namjeru mijenjati, čak ga je preselio i kod svog prijatelja u Srbiji Aleksandra Vučića koji je na isti način “polomio” srbijansku opoziciju. Za njegou stranku DPS izborna kampanja počinje istog momenta kada se okončaju izbori i često se komentariše da bi Crna Gora bila srećna zemlja kada bi barem procenat napora koji stavlja u izazivanje podjela i funkcionisanje izborne mašinerije DPS uložio u izgradnju institucija. Međutim, ono što je ključna razlika između opozicionih političkih partija i DPS, jeste što opozicija i pored svojih ideološki konfuznih i retrogradnih pozicija i neviđene političke nezrelosti uspjeva da se uglavnom održi u zakonitim okvirima.
S druge strane, DPS je više kriminalna organizacija sa svojim političkim krilom. To potvrđuju čak i presude zarobljenih crnogorskih sudova – ideolog i jedan od osnivača partije Svetozar Marović je priznao da je šef organizovane kriminalne grupe, ali nije u zatvoru jer se u bratskoj Srbiji navodno liječi od depresije. Brojne afere koje su prošle bez pravnih posljedica pokazale su da se institucije povuku kad istraga krene u pravcu Đukanovića. Osim onih zloupotreba koje izlaze van zakona, ne smije se zanemariti ni klijentelistička priroda Đukanovićeva režima, a naravno ni institucionalna prednost, jer kada pogledate glavni odbor partije, vidite da su tu direktori javnih preduzeća, univerzitetski profesori, bankari, biznismeni, predsjednici raznih komora… Prosto ne možete skoro ništa u Crnoj Gori uraditi i dogovoriti bez amina partije, od toga da na šetalište imate aparat za kokice, do milionskih investicija, što pokazuje koliko duboko je društvo inficirano DPS-ovštinom.
Kakva je sada situacija, nakon što je izglasan zakon o slobodi vjeroispovijesti? Kako ti procjenjuješ cijeli taj proces i različite političke uloge? I kako vidiš daljnje političke učinke?
Da bi se razumjelo o čemu se radi, moramo pomenuti nekoliko stvari oko samog zakona. Taj zakon osim crkve i dijela opozicije osporava i dio crnogorskih i regionalnih pravnika i teologa. Zakon je izglasan u 3 ujutru, dok su građani blokirali puteve diljem Crne Gore, čitav poslanički klub bio uhapšen nakon incidenata u Skupštini kojoj se tog dana bukvalno nije moglo prići jer je policija blokirala sve prilaze. Iako je rano govoriti o zaključcima, akteri se mogu locirati na tri lokacije – Podgorica, Cetinje (kao sjedište Mitropolije crnogorsko-primorske) i Beograd. Pozicija Podgorica je ona DPS i satelita koji su izglasali zakon za koji tvrde da ima ambiciju da konačno sredi pitanje kome pripada imovina u Crnoj Gori i da se crkva odvoji od države, a istovremeno šef te partije i predsjednik države na partijskom kongresu poručuje da će obnovit pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori. Ta pozicija tradicionalno priziva strah od Srbije kao neprijatelja i hegemona, bez obzira na prijateljske odnose dva predsjednika. Pozicija Beograda je ona koju predvodi srbijanski predsjednik Aleksandar Vučić koji se voli predstavljati predsjednikom svih Srba i smatra da ima autoritet nad Srbima van granica Srbije. Vučićeva ispostava u Crnoj Gori su Demokratski front koji taj narativ prihvata, a na toj poziciji je i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Irinej čije krilo u crkvi kritičari nazivaju malignom ispostavom Kremlja. Oni su svi redom protiv spornog zakona, ali njihova djela čine više štete nego koristi onima koji pokušavaju da izdejstvuju njegovo stavljanje van snage. Treća pozicija je Cetinje i na njoj su mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije i ključne eparhije SPC u Crnoj Gori (koje imaju određen stepen autonomije u odnosu na Beogradsku patrijaršiju).
Amfilohije je Vučićev ljuti protivnik, nema dobre odnose sa Irinejem, Đukanovića je proglasio za tvorca zakona, pa se čini da je i tu “pukla tikva”, a od DF se žestoko ogradio nakon što su pokušali radikalizovati proteste i iskoristiti ih za sopstvene političke ciljeve. U suštini jedino što spaja Cetinje i Beograd u ovom trenutku jeste to što se protive zakonu, motivi protivljenja su različiti, metodi protivljenja su različiti, i Cetinje je uspjelo da se nametne kao konstruktivni faktor i da izvodi desetine hiljada na ulice. Nenadani saveznik Mitropolije je meme scena koja sa brojnim stranicama predstavlja neku vrsta logističke podrške protestima, iako se ne može govoriti da je to u ikakvom dogovoru sa crkvom. Oni ujedno promovišu narativ koji pravi razliku između Srba iz Crne Gore i Srbijanaca, ne priznaju da je Srbija zemlja matica, da je Vučić predsjednik svih Srba, a da su lideri DF predstavnici svih Srba iz Crne Gore.
Reci nam nešto o crnogorskom procesu pridruživanja EU?
Pregovori sa Evropskom unijom počeli su 2012. godine, od kada CG ima i status kandidata, ali je do sada zatvoreno tek tri poglavlja, dok su otvorena 32. Pregovori su trenutno skoro pa stopirani i u praksi se može reći da su stopirani, odnosno da je aktivirana klauzula balansa i to zbog poglavlja 23 i 24, dominatno zbog vladavine prava. Kao spoljnopolitički prioritet bez alternative, dominantan benefit od procesa pridruživanja EU je bio upravo pritisak za brojne reforme i taj put je na neki način bio garant da se crnogorska vlast, po prirodi autoritarna, neće razmahati i neprimjereno obračunavati sa njenim kritičarima. Međutim, interni problemi u EU su taj pritisak olabavili, nevladin sektor se redovno žali da je potpuno isključen iz svih bitnijih pregovaračkih pozicija, a crnogorsko rukovodstvo predvođeno Đukanovićem se okuražilo u porukama da EU mora da uradi više kako se države ne bi okrenule Kini i Rusiji. Još će se vidjeti što će Makronov pristup promijeniti, ali bez dileme je da će fundamentalno uticati na proces pridruživanja.
A kakva je situacija s NATO-om i što je nakon pridruživanja sjevernoatlantskom savezu ostalo od odnosa CG s Rusijom?
Odnosi sa Rusijom su trenutno praktično nepostojeći iako je ta dinamika imala tendencije oporavka, ali su oni opterećeni i isprepletani iz više nivoa nego što je to samo vezano za NATO. U isto vrijeme, poznato je da neki ljudi bliski Đukanoviću imaju odlične kontakte sa Kremljom. Iako je, za razliku od EU, otpor prema članstvu u NATO bio aktivan, nakon pridruživanja se ta priča utišala i zavisi isključivo od specifičnih političkih momenata. Nema ni nekog naglašenog sentimenta oko angažovanosti vojnika, možda i zbog toga što je vojska profesionalna, a moguće i zbog toga što su te misije bile uobičajene i prije formalnog pridruženja. U svakom slučaju, ne bih rekao da je to pitanje koje može izazvati neku buru u ovom momentu, na sceni je prećutna pomirenost da je to završena stvar.
Kako stvar stoji s turističkim investicijama u crnoj gori? Zna se da je u prvom valu prevladavo ruski kapital, kakva je sada situacija? I kako se investitori povezani s političkom vlašću?
Ruski kapital koji je uletio u periodu oko referenduma koji je bio vrijeme buma nekretnina je i dalje dominantan, ali se, naročito nakon ulaska u NATO, promijenila struktura gostiju pa je sve više turista sa Zapada. U međuvremenu su se pojavili i investitori iz Katara, Egipta, Azerbejdžana… Najslikovitiji primjer “idealne” veze investitora i političke vlasti se ogleda u primjeru investitora Petrosa Statisa i Pola Pue. I Grk i Malezijac imaju crnogorsko državljanstvo, upravljaju sa više hotela na primorju, uključujući i čuveno poluostrvo Sveti Stefan, a najviše zarađuju od kazina u budvanskom hotelu Maestral. Statis i Pua su ujedno i vlasnici First Financial banke u Crnoj Gori, kao i dva dnevna lista i nekoliko portala. Neki poslovi, poput medijskog, su očigledna kontrausluga crnogorskim vlastima jer predstavljaju propagandne punktove koji uglavnom posluju sa debelim minusom, ili se finansiraju od režimskih kompanija i javnih preduzeća, ali ti gubici su smiješni u odnosu na ostvarenu zaradu na drugim poslovima. Novinarski istraživački tim koji je predvodio Slovenac Blaž Zgaga je pokazao da je FBI naveo da je Pol Pua visoko rangirani član K-14 kineske trijade, a da se Crna Gora po nekim izvještajima smatra centrom međunarodnog sistema pranja novca koji koriste azijske organizovane kriminalne grupe za pranje prihoda od kriminalnih aktivnosti upravo preko banke ovog dvojca. Ne znam koji bi dodatan komentar bio adekvatan u odnosu na ove činjenice.
Postoji li ikakva dinamika u civilnom društvu ili na političkoj margini koja relevantnije preispituje identitetske podjele koje dominiraju političkom životom u crnoj gori?
“Vijesti” su nedavno objavile listu najmoćnijih ljudi u Crnoj Gori. Na njoj nema nikoga iz civilnog društva, nema nezavisnih intelektualaca, univerzitetskih profesora, trenutno praktično ni traga neke ozbiljnije alternative. Ta činjenica je tužna jer se nalazimo u specifičnom političkom mometnu kada bi bilo kakva iole ozbiljnija i konstruktivna društvena snaga mogla da kapitalizuje i riješi neka od pitanja koja decenijama dominiraju u političkom životu, a koja samo doprinose statusu quo. Sve nove političke snage su budile neku vrstu nade, ali završavale u nekoj vrsti građanske nedefinisanosti. Prošle godine je seriju masovnih protesta pokrenuo pokret “Odupri se”, ali se i to brzo ugasilo zbog nedostatka bilo organizacione nedoraslosti, ali ne samo zbog toga. Taj pokret je rastao dok se nije uključila opozicija, tu se vidjelo da ne postoji nikakvo povjerenje u političke partije i da se prije svega radi o tome da je veliki broj opozicionih prvaka klasni drug onih na vlasti, jer u svojim privilegijama uživa skoro dugo koliko i sama vlast, samo sa manjkom odgovornosti. Sa njima se obespravljeni građanin ne može identifikovati, ali ako ne postoji dinamika, ipak postoji model koji je nastao na protestima oko sječe čempresa u Baru kada su se građani sami organizovali, natjerali partije da igraju po njihovom diktatu i istjerali svoje. Vlada je naredila da se prestane sa gradnjom i da se obnovi park koji je uništen sječom.
Na ljestvici klimatske ugroženosti gdje se nalazi Crna Gora? Koja je ekološka politika Crne Gore, koja su goruća pitanja a koje su komparativne prednosti?
Crna Gora je po Ustavu ekološka država, ali to u praksi ne znači puno kada su u pitanju institucije, ali sve više znači kada je u pitanju svijest građana. Od situacije da ulcinjsku solanu kao nevjerovatno vrijednu i jedinstvenu lokaciju spašava njemačka ambasadorka u Crnoj Gori, čini se da je situacija eksplodirala slučajem sječe čempresa u lučkom gradu Baru. Serija protesta, pritisaka na institucije, isključivo sprovedeno kroz inicijativu građana, rezultirala je time da se Vlada povuče i sam premijer objavi da se neće graditi na silu, te da će obnoviti uništeni park. To je pokrenulo lančanu reakciju pa su istim modelom spriječene gradnje u nacionalnom parku Durmitor, pokrenuta je aktivna borba protiv neplanske izgradnje malih hidroelektrana, čak prvi put imamo i političku partiju koja počinje da liči na evropske “zelene”. Sa druge strane, sva ta aktivnost ima limitiran uspjeh ako se ne uključe institucije jer se ne mogu tek tako riješiti goruća pitanja poput zagađenja vazduha koje je naročito ovih dana alarmantno, a oko kog se niko zvanično ne oglašava. Pljevlja, najsjevernija opština, godinama je jedan od najzagađenijih evropskih gradova. Takvih gorućih pitanja je mnogo i institucije se moraju uozbiljiti i izaći van komfornih trendi akcija koje su zbog svoje površnosti i neukosti štetne, kao što je recimo bilo nedavna situacija kada je Ministarstvo odbrane započelo akciju pošumljavanja…pašnjaka?!
Jedino što je Crnoj Gori preostalo je da proba da poveže ono malo tačaka u društvu koje sveopštem ludilu ne moraju suprotstaviti ništa spektakularno, samo zdrav razum. Da se počne od obnove parka i nastavi obnovom države.