Teolozi i profesori s Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta u Beogradu sve češće postaju meta Srpske pravoslavne crkve. Otkazi i kazne “neposlušnim” teolozima možda se čine kao insajderska stvar, ali s obzirom na društveni utjecaj crkve vrijedni su političke pažnje.
“Fakultet bojkotuje svog profesora” – ovaj naslov pojavio se nedavno u dnevnom listu Danas. Unutrašnji sukobi na fakultetima Univerziteta u Beogradu (UB) nisu novost. U pitanju je institucija rastrzana unutrašnjim sukobima i klikama koje vode konstantne ratove, čas otvoreno, čas prikriveno. Nekada su oni podgrejani ideološkim razlikama, a nekada, naprosto, materijalnim interesima. Tu i tamo se pojave političke perspektive – iako, uglavnom sužene na pitanja kao što je plagirani doktorat odlazećeg, a sad već izvesno i budućeg ministra finansija Siniše Malog – kao i socijalne, onda kada studenti i studentkinje ustanu ne bi li se izborili za bolje uslove studiranja i manje školarine.
No ovaj novi sukob, koji je dospeo u javnost, ima jednu drugu dimenziju. Naime, fakultet koji bojkotuje svog profesora je Pravoslavni bogoslovski fakultet (PBF), a bojkotovani profesor je Rodoljub Kubat. Ceo slučaj podgrejao je stalno tinjajuću debatu o položaju ovog fakulteta na državnom univerzitetu. Kubat, koji predaje na katedri za Stari zavet, našao se na tankom ledu onda kada je pozvao nastavno-naučno veće PBF da se izjasni povodom optužbi za silovanje koje su iznete na račun prodekana ovog fakulteta, Vladimira Vukašinovića, kao i povodom otmice studenta Akademije umetnosti Srpske pravoslavne crkve (SPC) za šta je osumnjičen vladika Stefan Šarić, vikarni episkop patrijarha Irineja i starešina Hrama Svetog Save. Umesto da razmotri ova pitanja, uprava fakulteta je dovela u pitanje profesorsku poziciju Kubata. Sveti arhijerejski sinod, što je vid crkvene vlade, potom je, “zbog narušavanja ugleda Crkve i fakulteta”, povukao svoj blagoslov ovom profesoru nakon čega mu je uručen i otkaz.
I ovo je centralno mesto debate koja nije nova – da li Crkva ima pravo da se meša u rad fakulteta koji se nalazi u okviru državnog univerziteta?
Kratka povijest
PBF je deo UB praktično od njegovog nastanka. Čak je i prvih godina nakon Drugog svetskog rata ovaj fakultet ostao u sklopu državnog univerziteta, da bi 1952. godine iz njega bio isključen. Nakon toga je nastavio rad pod okriljem SPC, sve do 2004. godine kada je ponovo vraćen u okvir UB. Bio je to logičan sled poteza kojem je 2001. godine prethodilo uvođenje veronauke u osnovne i srednje škole.
Najveći deo sredstava za rad PBF danas pribavlja upravo iz javnog budžeta. Sudeći po finansijskim izveštajima koji su dostupni na sajtu ovog fakulteta, tri četvrtine budžeta popunjava se javnim novcem, dok jednu četvrtinu pokrivaju školarine samofinansirajućih studenata i studentkinja i drugi sopstveni prihodi. Pogledamo li Statut UB, videćemo da je jedina specifičnost ovog fakulteta – izuzetak u odnosu na ostale fakultete koji čine UB – to što je na njemu dozvoljeno versko organizovanje i delovanje. Doći do Statuta PBF, sa druge strane, i nije tako lako. Nedostatak transparentnosti u radu ove institucije nije novina. Na zvaničnoj internet prezentaciji fakulteta ovaj dokument, u njegovom integralnom obliku, nije moguće pronaći. Ako, dovijajući se, okola i izokola, nekako i dođete do Statuta PBF, videćete da je njime ova institucija definisana kao “ustanova Srpske pravoslavne Crkve i države Srbije u sastavu Univerziteta u Beogradu od njegovog osnivanja”. Statut dalje navodi da se fakultet nalazi “pod punim duhovnim i kanonskim okriljem Srpske pravoslavne Crkve”.
Ustav SPC, sa druge strane, navodi da nastavnici na PBF “mogu biti lica koja su pravoslavne vere”, kao i da predavanja na ovom fakultetu univerziteta moraju “biti u saglasnosti sa učenjem pravoslavne hrišćanske crkve”, a o čemu se stara “Sveti arhijerejski sinod kao i o verskoj podobnosti kandidata za nastavnika ove škole pri njihovom postavljenju”. U Statutu PBF ne bi smele da postoje ovakve diskriminatorne odredbe s obzirom na to da je u pitanju fakultet koji se nalazi u sklopu državnog univerziteta i finansira se iz javnog budžeta. Ipak, iako Crkva ne može birati nastavnike, predavače, saradnike i istraživače na PBF, svako ko želi da konkuriše za ova zvanje, shodno Statutu fakulteta, mora prethodno pribaviti i “saglasnost (blagoslov) nadležnog episkopa”, kao i “odobrenje Svetog Arhijerejskog Sinoda SPC za službu učenja”. Za ove odredbe je Odbor za statutarna pitanja UB jasno ukazao da nisu u saglasnosti sa Zakonom o visokom obrazovanju i Statutom UB i da ih je neophodno menjati.
Stvari svakako treba staviti u kontekst. Ustav SPC je donet 1957. godine, u sasvim drugačijim istorijskim okolnostima. U tom trenutku, PBF nije bio deo državnog univerziteta. Samim tim je i razumljivo direktno stavljanje PBF pod ingerenciju SPC. Problem je u tome što sa promenom okolnosti nije došlo i do modifikacije ovog dokumenta koji definiše Crkvu kao instituciju, ali i postavlja temelje njenog odnosa sa PBF. Opet, pitanje je i zašto bi Crkva odustala od pokušaja da kontroliše, ili makar utiče na rad PBF. Na određene funkcije unutar Crkve nije moguće biti izabran ukoliko se ne poseduje diploma PBF, a ovaj fakultet ima Statutom jasno propisanu ulogu da se “brine za naučno teološko obrazovanje sveštenstva, veroučitelja i poslenika u drugim crkvenim službama”. U tom smislu ulog je mnogo veći i dodatno je jasno zašto Crkva želi da očuva kontrolu nad ovom institucijom koja, u praksi, obrazuje crkveni kadar.
Međutim, uplitanjem Crkve u fakultetske poslove, dodatno se zaplićemo i u pitanje mogućnosti praktikovanja autonomije fakulteta, naučnog i kritičkog mišljenja, na koje se, uostalom, i poziva PBF u svom Statutu.
Teolozi kao mete
Slučaj profesora Kubata je, u tom pogledu, samo poslednji od niza primera. Ovaj teolog je, naime, otvoreni kritičar aktuelne vlasti u Srbiji koja u samom vrhu Crkve ima važnog saveznika. “Srbija se iz meseca u mesec, da ne kažem iz godine u godinu, opasno raspada po svim šavovima”, izjavio je u jednom intervjuu i dodao: “prvo što ćemo mi morati da osvestimo na nivou nas kao naroda i uopšte građana ove zemlje, to je da smo mi slobodna ljudska bića i da je sudbina u našim rukama”. Za Kubata je “rešenje da ljudi počnu da se okupljaju, da razmišljaju svojom glavom, od lokala pa nadalje, i da se tu počne osmišljavati život”. U jeku protesta koji su se tokom jula odvijali u Beogradu, ovaj profesor PBF pokušao je da u analizi nemira ponudi i jedan specifičan ugao. “Teologija bunta nije buntovništvo”, ističe Kubat, “o je borba za unutrašnju i spoljašnju slobodu”. Po njemu, bunt je “borba protiv onoga što nas porobljuje, i protiv toga što ometa takvu borbu, kao što je npr. podanička pobožnost”. U svojoj kritici on ne štedi Crkvu. “Gubitkom proročke dimenzije, teologija se više pretvorila u ideologiju moćne Crkve, u kojoj je jedna od suštinskih uloga teologije da osmisli dobar modus sapostojanja sa vlašću”, primećuje Kubat, dodajući da je teologija “izgubila vezu sa životom jer je prestala da uviđa i angažovano reaguje na nepravdu koja caruje u ovom svetu”. “Nacionalni ili ‘crkveni’ interesi su stavljani iznad interesa čoveka kao bogolikog bića”, zaključuje ovaj teolog.
Ako imamo prethodno izrečeno u vidu, jasno je zašto je Rodoljub Kubat postao meta. Ali on nije ni prva, a po svemu sudeći ni poslednja meta Crkve na PBF.
Ranije ove godine na udaru Crkve našao se Vukašin Milićević zbog svojih istupa u javnosti. Naime, u jeku prvog talasa epidemije koronavirusa, ovaj sveštenik i docent na PBF, iznosio je kritike na račun crkvenih praksi. Dok su, tokom marta, na snazi bile mere koje su ograničavale kretanje i okupljanje, u crkvama su se pored masovnog okupljanja odigravala i pričešća velikog broja ljudi uz korišćenje samo jedne kašičice i samo jedne čaše, takozvanog putira. U uslovima širenja opasnog virusa više je nego jasno da ova praksa i nije najbezbednija po zdravlje ljudi. Crkva je sa druge strane tvrdo stala iza stava da se “država ne bavi niti može da se bavi sadržajem i načinom vršenja svete liturgije i drugih crkvenih bogosluženja”. Milićević je u autorskom tekstu u nedeljniku Vreme odgovarao na tvrdnje iz crkvenih krugova da je ovakva praksa neupitna i da se putem pričešća “niko nikada nije zarazio”. Milićević je ukazao na to da su pojedine pravoslavne crkve korigovale svoje prakse, kako ne bi uticale na širenje virusa, ili u potpunosti obustavile javna bogosluženja do trenutka kada se situacija, sa epidemiološke strane, ne poporavi. “Pričešćivanje kašičicom nema ama baš nikakve veze sa teologijom”, napomenuo je tom prilikom docent PBF, dodajući da insistiranje sveštenstva SPC na ovako rizičnim praksama nema nikakve veze ni sa slobodom veroispovesti.
Za svoje istupanje Milićević je višestruko kaženjen – zabranjeno mu je pojavljivanje u medijima i na društvenim mrežama, suspendovan je sa svešteničke dužnosti i stavljen pred Crkveni sud. Ovo nije prva kazna za slobodoumne glasove sa PBF. Grupa profesora i asistenata ovog fakulteta, a u kojoj je bio i Vukašin Milićević, kažnjena je 2017. godine odlukom patrijarha Irineja nakon što se suprotstavila peticiji kojom se tražila “revizija izučavanja Darvinove teorije evolucije u školama i na fakultetim”. U obrazloženju ove peticije navodi se da je “teorija evolucije hipoteza čiji su stavovi o nastanku sveta, života i čoveka naučno nedokazivi ili u suprotnosti sa naučnim činjenicama”. Dvanaest teologa je, sa druge strane, stalo u odbranu nauke, tvrdeći da peticije nisu način za dokazivanje ili opovrgavanje bilo koje teorije. Još bitnije, oni su istakli i da je “teorija evolucije jedina trenutno naučno prihvaćena teorija koja objašnjava razvoj života na Zemlji”, dodajući i da “trenutno ne postoji nijedna plauzibilna alternativna naučna teorija koja bi mogla da je zameni”. Njihov zaključak je da hrišćanska vera nije u sukobu sa teorijom evolucije. Ovakvi glasovi sa PBF nisu se svideli Crkvi koja je obračun sa “neposlušnim” teolozima nastavila i u godinama koje su usledile, sve do danas.
Obrnuta perspektiva
Odnos države i Crkve isprepleten je interesima. Država Crkvu finansijski dotira, ulaže u njene megalomanske projekte, dok, sa druge strane, vrh Crkve daje svoj blagoslov aktuelnoj vlasti. Ruka ruku mije. Ali ovaj odnos nije bez svojih protivrečnosti. Unutar Crkve postoji još nekoliko struja. Deo visokog sveštenstva, koji se može svrstati u tvrđu nacionalističku struju, poput mitropolita Amfilohija Radovića, ne gleda blagonaklono prema režimu Aleksandra Vučića. U opoziciji se nalaze i progresivniji teolozi sa PBF čiji istupi u javnosti daju jednu sasvim novu perspektivu na koju nismo navikli da dolazi iz crkvenih krugova.
Razumljivo je zašto je pitanje odnosa Crkve, PBF, države i Univerziteta u Beogradu, nadležnosti i uticaja, uvek aktuelno. Ali, trebalo bi primetiti i pomenute protivrečnosti koje postoje unutar Crkve, koja se vrlo često razume kao uniformni entitet. Umesto da samo posmatramo uticaj Crkve na rad PBF, možda treba obrnuti perspektivu i pobrinuti se da nastavno osoblje, koje se nalazi u nemilosti SPC, dobije saveznike u svojoj borbi koja nije laka – nastavnici PBF koji su ujedno i sveštenici u stalnom su riziku da izgube pravo na obavljanje svešteničkih dužnosti ili da, čak, budu i isključeni iz Crkve.
Imajući prethodno izrečeno u vidu, najmanje što se može uraditi jeste ne dizati ruke od ovog fakulteta u sklopu UB, već razumeti da je upravo njegov povratak u okrilje državnog univerziteta otvorio prostor za borbu progresivnijih teologa. Vraćanje PBF u isključivu nadležnost Crkve može rezultovati samo jednim – potpunim čišćenjem fakulteta od svih onih koji dovode u pitanje autoritet crkvenog vrha. Crkva neće nestati, pa je stoga uputno realističnije sagledati teren u kojem se borba ideja u okviru ove institucije odvija i odigrati na karte koje mogu pomoći u njenoj progresivnijoj transformaciji. U ovoj “opkladi” praktično nam ništa ne ide na ruku. Ali nije kao da i imamo mnogo toga da izgubimo imajući u vidu trenutno stanje stvari.