Novi zakoni o strancima najavljeni u Srbiji i Hrvatskoj ciljaju na privlačenje tzv. digitalnih nomada, odnosno financijski situiranih migranata sa ciljem poticanja lokalne ekonomije. Aleksandra Savanović piše o specifičnoj transformaciji države i ostalim negativnim posljedicama takvih politika.
Imperativ privlačenja stranih investicija i sveopšta rasprodaja javnih dobara koja ga prati – preduzeća, objekata, zemlje, reka, obala, infrastrukture, usluga (pa i ljudi, jeftine radne snage) – kao zajednički imenitelji ekonomskih politika svih zemalja Balkana uskoro treba da dobiju još jednu dimenziju. Cilj novih zakona o strancima, koji su najavljeni i u Srbiji i u Hrvatskoj je da namame novu vrstu stranog kapitala – tzv. frilensere ili digitalne nomade. Čime se oni privlače, odnosno šta je na prodaju?
Top destinacije
Iako se u karipskoj državi St. Kits i Nevis javlja još sredinom osamdesetih, trend komercijalizacije državljanstva i boravka značajnije počinje da se širi poslednjih desetak godina. Prodaja državljanstva se može razumeti kao još jedan efekat neoliberalne politike komodifikacije javnih dobara, a javlja se zajedno sa fenomenom porezne konkurencije između država koje su počele da smanjuju stope poreza na dobit kako bi privukle strane investicije. Rangiranje pasoša prema moći započinje u slično vreme, 2006. godine, a danas se na internetu može naći pregršt konsultantskih firmi koje nude usluge posredovanja pri investiranju u novo državljanstvo ili boravišnu dozvolu. U nekim državama, kao što su karipske Antigva i Barbuda, Grenada i Dominika i evropske Moldavija, Malta, Kipar, Bugarska, i nama najbliža Crna Gora, državljanstvo se može kupiti direktno, investicijom u određenom iznosu, a često i samo u određenim sektorima. Najjeftiniji pasoši koštaju oko sto hiljada dolara, a najskuplji više od dva miliona evra.
Oni koji ovaj luksuz sebi mogu da priušte se za kupovinu drugog pasoša odlučuju iz više razloga: to su na primer bezvizni režim putovanja, pristup kvalitetnijim socijalnim uslugama i višim prihodima, kao i povoljniji porezni uslovi. Komparativne prednosti koje određena državljanstva obezbeđuju spram drugih prema tome sve više poprimaju ekonomsku vrednost, pa se prema ekonomisti Branku Milanoviću državljanstvo može razumeti kao vrsta Polanjijeve (Polanyi) “fiktivne robe”. Poput zemlje i rada, ono ne nastaje za tržište već izvan njega, ali se bez obzira na to podvrgava tržišnoj logici, odnosno postaje kapitalističkom robom, ili komodifikuje. Međutim, kao i druge fiktivne robe, ono ne može postati čistom robom jer bi u tom slučaju prestalo da postoji. Potpuna komodifikacija državljanstva značila bi ukidanje moderne države. Pravo političke zajednice da odlučuje ko se smatra njenim članom bi prestalo da važi. Ipak, politički činioci državljanstva su značajno oslabljeni njegovom sve izraženijom ekonomskom dimenzijom. Države za svoje (buduće) građane sve više predstavljaju izvor ekonomskih prednosti a sve manje su pitanje pripadnosti i učešća u određenoj političkoj zajednici.
Posredno se u državljanstvo može ući u mnogobrojnim državama koje boravak odobravaju po komercijalnoj osnovi, a samo državljanstvo nakon najčešće 5 do 8 godina boravka kroz proces naturalizacije. Mnogobrojne države u Evropi – Portugal, Španija, Grčka, Austrija, Rumunija, Latvija – nalaze se na listi ovih zemalja. Međutim, značajna barijera za ulazak u državljanstvo u ovim zemljama je što proces naturalizacije podrazumeva ispunjavanje i nekih dodatnih kriterijuma, kao što je poznavanje nacionalnog jezika na primer, pa ih top liste najboljih opcija za kupovinu drugog državljanstva (naročito kada su u pitanju komplikovani jezici) baš i ne preporučuju. Ipak, perspektiva državljanstva nije jedini razlog zbog koga bi se digitalni nomadi i preduzetnici odlučili na promenu adrese – u pitanju su naravno razne povlastice i olakšice, kao i mnogobrojni drugi kriterijumi kao što su troškovi života, bezbednost, kvalitet zdravstvenih usluga, pa čak i zabava, a koji se boduju na raznoraznim listama top destinacija za digitalne nomade.
Zakon o strancima
U Srbiji, novi Zakon o strancima bi trebalo da pojednostavi proceduru i olakša dobijanje boravišnih dozvola digitalnim nomadima i preduzetnicima, kao i da ih privuče drugim podsticajima, kao što su niži porezi, mogućnost paušalnog oporezivanja i niže stope doprinosa. Logika iza ove politike je da će naseljavanje finansijski situiranih migranata povećati potrošnju i doprineti rastu lokalne ekonomije, a da oni pritom neće biti konkurencija na nacionalnom tržištu rada budući da prihode već svakako ostvaruju van njegovih granica. Međutim, kada se planirani uslovi za strance porede sa onima za domaće državljane, kao i kada se sagledaju dugoročne posledice ovakve politike, postaje jasno da komodifikacija ključnih političkih ustanova ima svoju cenu. Dok se država bavi olakšavanjem poslovanja i života strancima, u isto vreme ne radi ništa po pitanju regulacija statusa domaćih frilensera sa poslodavcem u inostranstvu koji, da bi legalno radili, moraju da prolaze kroz izuzetno komplikovane procedure prijave i plaćanja poreza i doprinosa, i plaćaju visoke stope poreza i doprinosa analogne zaposlenima. Pored toga, uvećanje kupovne moći, čemu bi veliki broj ovakvih stranaca mogao da doprinese, dugoročno može rezultirati rastom cena, a da kupovna moć domaćeg stanovništva zapravo ne raste.
Ove mere su takođe u prividnom kontrastu spram generalne anti-imigrantske politike karakteristične za zemlje evropskog istoka i jugo-istoka kao što su Mađarska i Poljska, pa i Srbija i Hrvatska, u kojima anti-imigrantski sentimenti u kombinaciji sa strahovima vezanim za trend depopulacije usled iseljavanja domicilnog stanovništva u bogatije zapadne zemlje1, predstavljaju samu srž radikalno desnih, i najčešće rasističkih politika koje nepoželjnima proglašavaju pre svega migrante sa Bliskog Istoka i one islamske veroispovesti. Očuvanje etničko-nacionalne “čistoće” stanovništva koja je cilj ovih politika prema sociologu Ivanu Krastevu otkriva transformaciju nacionalističke ideologije – dok su devetnaestovekovni nacionalizmi težili tome da druge etničke skupine proglase građanima svoje nacionalne države i asimiliraju ih, nacionalizam novog milenijuma kao jedine legitimne građane, odnosno jedine sa političkim pravima, vidi etničko-nacionalnu većinu.2 Zahvaljujući iseljavanju domaćih stanovnika međutim, ove države pate od hroničnog nedostatka radne snage, zbog čega desne populističke vlade, bez obzira na njihovu nacionalističku retoriku, omogućavaju imigraciju.3 Pretpostavka je ipak da se ovi radnici neće zadržavati, jer je njihov rad često samo privremenog karaktera, te da se zbog toga ove države neće naći u situaciji u kojoj se sada na primer nalazi Nemačka, gde samo državljana Turske ima oko 2,8 a državljana zemalja nastalih raspadom Jugoslavije skoro 1,2 miliona. Šta više, jedna od odlika nove (inter-evropske) migracije je upravo njen privremeni karakter: dok je klasični Gastarbeiter u pečalbu odlazio za ceo radni vek ili barem na duži period vremena, novi migranti se neprestano premeštaju iz zemlje čiji su državljani u onu gde rade i obrnuto. Ova pojava je naročito postala vidljiva na početku korona krize, kada su uprkos zatvaranju granica, uvedeni posebni “koridori” za njihov transport.4 Budući da im je angažman vremenski ograničen, ovi radnici su isključeni ne samo iz političkih prava već često i iz socijalnih, a teret njihove reprodukcije (obrazovanje, zdravlje itd.) ostaje na leđima država iz kojih dolaze. Pored rasizma, ova ekonomska dimenzija može biti jedan od razloga zašto se bliskoistočni migranti vide kao veća opasnost, budući da se pretpostavlja da oni ne nameravaju da se vrate.
Za filozofa Etjena Balibara upravo je simbioza između državljanstva i nacionalnosti krajnji paradoks moderne državnosti i razlog zašto će ljudi koji žive na istoj teritoriji biti podvrgnuti različitim režimima državljanstva odnosno boravka.5 Ova pojava je u zemljama zapadne Evrope, koje još od pedesetih godina “uvoze” radnike, već odavno uzela maha. Šta više, količina ljudi koji u ovim zemljama borave, a koji nemaju nikakva politička prava je frapantna. Jedni od poznatijih primera su gradovi Berlin i Beč, gde ⅕ odnosno čak ⅓ stanovnika nema pravo glasa.
Prema Dropbox državi
Obe ove tendencije – komercijalizacija državljanstva sa jedne i pojava velikog broja ljudi bez političkih prava sa druge strane – svedoče o trendu ubrzanog odvajanja države od teritorije. Osoba može biti državljanka sa svim pravima bez da je ikada kročila na tlo države, dok nekoj koja je rođena na njenoj teritoriji i tu živi politička prava mogu biti u potpunosti uskraćena. Kako razredi državljanstva i boravka prema tome svakako već postoje, može se očekivati da će se njihova upotreba u skladu sa dominantnim ideologijama dalje pojačavati. Zagovornici komercijalizacije državljanstva već uveliko govore o konceptima kao što su digitalno državljanstvo i nacija-kao-usluga. “Država definisana kao platforma digitalnih usluga, društvenih i kulturnih vrednosti, i ekonomskih pravila više liči na cloud-based usluge kao što su Dropbox, Spotify, i Gmail nego na nacionalne države definisane u 17. veku” ,kaže jedan od ovih tekstova. A očito nismo daleko od te budućnosti: Estonija je prva država koja je pre nekoliko godina uvela uslugu e-boravka koja je specifična po tome što ne podrazumeva dozvolu fizičkog boravka niti druge prednosti vezane uz taj status, već se isključivo odnosi na mogućnost digitalnog poslovanja iz Estonije, odnosno kao estonska firma.
Imajući u vidu porast migracija kao nuspojavu kapitalističke globalizacije, kao i da će se one neminovno i dalje povećavati usled klimatske krize, transformacija nacionalnih država odnosno institucija državljanstva i boravka je svakako izuzetno bitna tema. Postojeći pravci razvoja međutim imaju vrlo distopijski prizvuk: lako možemo zamisliti situaciju u kojoj većina stanovnika određene teritorije nema državljanstvo a time ni nikakva politička prava, a da njome praktično vlada “čista” etno-nacionalna i/ili bogata manjina, koja čak ne mora tamo ni da živi. Raskidanje veze između nacije i države, odnosno političke zajednice i nacionalnog identiteta prvi je korak ka uspostavljanju mogućih alternativa ovakvom, slobodno se može reći fašističkom scenariju. Pored toga, sve izraženiji prodor ekonomske logike u političku sferu lako može završiti povratkom na predmoderna društva u kojima su politička prava bila prerogativ isključivo imućnih, a politika direktan izraz njihovih ekonomskih interesa (mada ni danas nismo daleko od toga, formalno to i dalje nije slučaj). Kako graditi političke zajednice izvan nacionalnih identiteta i izvan ekonomskih interesa bogate manjine, jedan je od najvažnijih zadataka emancipatorne politike.
- Prema različitim procenama iz Srbije godišnje odlazi 30 do 50 hiljada ljudi, a iz Hrvatske čak do 90 hiljada [↩]
- Krastev, Ivan (2020) “Fear of shrinking numbers”. Journal of Democracy [↩]
- U Srbiji najviše stranaca radi na gradilištima, gde su inspekcije zaticale i do hiljadu stranih državljana, najvećim delom iz Rumunije, ali i Moldavije, Albanije, Turske pa čak i Indije. U Hrvatskoj, najviše stranaca radi u sektorima građevine i turizma, a 2019. godine je izdato blizu osamdeset hiljada radnih dozvola [↩]
- Kako se početak korona krize poklopio sa sezonom šparoga, za berače iz Rumunije su uvedeni posebni “vazdušni koridori”. U Austriji su za prevoz negovateljica iz Rumunije, koje čine gotovu polovinu od svih radnica u sektoru nege, uspostavljene specijalne železničke linije. [↩]
- Balibar Etjen (2008) “Šta je granica?” Treći program Radio Beograda, Br. 137–138, I– II/2008, Beograd [↩]