Stranačka je politika u Srbiji prilično letargična, ali zato u širem društvu politika vrije. Zasad je sve u fazi inkubacije, a najveća prijetnja razvoju dolazi iz tradicije opozicijskog djelovanja još iz devedesetih koja i dalje dominira političkom imaginacijom
Letimičan pogled na političku scenu Srbije mogao bi neupućenom posmatraču da deluje kao čudno mrtvo more u kome su svi relevantni činioci više ili manje deo vlasti. Takav utisak deli i dobar deo građanki i građana, barem onih koji svoja mišljenja dokumentuju i stavljaju na uvid na društvenim mrežama, portalima, komentarima i drugim javnim platformama na osnovu kojih bi mogao da se izvrši uvid u većinsko raspoloženje političkog bića Srbije.
Ako bi kriterijum za to bilo samo ono što rade tradicionalne političke partije, onda zaista tako izgleda. Međutim, za pažljivije pratioce prilika, stvari nisu ni najmanje tako jednostavne. Pre svega treba uzeti u obzir da se veći deo građanki i građana Srbije već nalazi van izbornog procesa zbog nepoverenja u sistem i političke stranke, ali da to nipošto ne znači i apolitičnost.
Režim naprednjaka, uprkos neverovatnoj hegemoniji u institucijama države, ipak nije toliko stabilan koliko se čini. On svoju trenutnu snagu crpi iz razbijenosti stare opozicije koju sačinjavaju profesionalni političari bez uticaja u masama i koje u životu održavaju žive veze sa onim što se naziva “nezavisnim medijima” i isto takvim vezama u Evropskom parlamentu.
Zato oni koji svoje shvatanje politike razumevaju isključivo u smislu parlamentarnog procesa imaju razloga za očaj. Po njima, krivce treba tražiti na potezu od ne-glasača do čitavog naroda. Ta vrsta elitističkog nacionalizma pokušava da deluje romantizujući pre svega Prvi svetski rat i lamentirajući nad nedostojnošću potomaka pred takvim precima. Slično funkcioniše i vesternizatorska retorika koja za nevolje i zaostalost optužuje famoznu zatucanost naroda čiji je ultimativni izraz upravo vladajući režim.
Sa druge strane, ako se pažljivije pogleda, već godinama se u čitavoj Srbiji dešavaju protesti raznih vrsta. Sa više ili manje uspeha, širom čitave zemlje javljaju se pokreti oko konkretnih životnih pitanja, poput pokreta protiv mini-hidroelektrana (MHE), protiv zagađenosti vazduha, protiv multinacionalne korporacije Rio Tinto u zapadnoj Srbiji, javljaju se radnički štrajkovi i protesti, a pred sve pljačkaškijim karakterom nalaženja načina za popunu državnog budžeta opterećenog davanjem podsticaja multinacionalnim korporacijama pobunili su se i radnici na internetu, poznati i kao frilenseri.
Senka devedesetih
Ova protivurečnost – da sa jedne strane politička scena izgleda anestezirano, dok se sa druge strane dešava očigledno društveno vrenje -jeste rezultat specifičnih okolnosti u kojima se odvijala tranzicija u Srbiji, ali sigurno neće zadugo ostati ovdašnji specijalitet.
Borba protiv Miloševićevog režima koja je rasla relativno linearno kroz čitav period devedesetih godina XX veka, ostavila je svoj dubok trag u shvatanju karaktera oopozicionog delovanja i šta bi sve to trebalo da podrazumeva. Taj model mnogi pokušavaju da ožive i danas, prosto ne znajući za drugi. To podrazumeva personalizaciju neprijatelja imenom i prezimenom i onda jedno referendumsko izjašnjavanje za ili protiv te ličnosti. U međuvremenu, sve razlike treba ostaviti po strani jer je to u višem interesu.
U praksi je to značilo da se u istoj koloni nađu neonacistički navijači koji mrze Miloševića kao izdajnika i “crvenog” i evropejski građanisti koji su za evroatlantske integracije sa socijaldemokratama i gomilom nevladinih organizacija. Pokušaj takvog organizovanja viđen je sa stvaranjem Saveza za Srbiju koji je pre nekoliko meseci i formalno napušten od onih koji su ga napravili. Pri takvom načinu delovanja, podrazumeva se da u ime opšteg interesa ne treba potezati ideološka pitanja jer se u tako širokim savezima obično tumači kao potez koji bi mogao da pomogne protivniku.
Ovaj doživljaj politike je živ samo zahvaljujući bezidejnosti onih koji imaju dovoljno novca ili podrške drugih struktura da organizuju političku partiju. Jer, da ima iole promišljanja u krugovima onih koji osmišljavaju strategije, oni bi morali da uzmu u obzir gorko iskustvo Miloševićevih protivnika i naslednika na vlasti čija je politička sukobljenost i neprestana borba za monopol unutar tog jednog kampa na kraju dovela do Vučićevog uspona, kao unutrašnjeg i spoljnog epitoma stabilokratije.
Nove teme i izazovi
Nedostatak, tačnije supresija dubljih diskusija naravno da sprečava i bilo kakav politički i metodološki napredak. Još uvek veći deo analitičara, novinara i aktivista nije u stanju ni da zamisli druge načine borbe osim beskonačnih varijacija istog modela građanskih marševa koji više nisu u stanju da iznedre ništa osim ponavljanja scenarija iz devedesetih.
Sa druge strane, s tranzicionim procesima devastirane politike i ekonomije, javljaju se lokalni ili interesni pokreti okupljeni oko specifičnih pitanja često lokalnog karaktera, ali znatno šireg značaja pre svega jer se bave do sada nepoznatim problemima unutar ovog društva, a uz to deluju kao polja na kojima bi ona većina koja ne učestvuje u izbornom procesu mogla da artikuliše pravce svog političkog delovanja.
Tako, kao najčešći razlog za mobilizacije i proteste za sada jeste ekologija. Pored pokreta protiv MHE, u toku je borba stanovnika i stanovnica Jadra i Rađevine (okolina Loznice, zapadna Srbija) protiv izgradnje postrojenja za eksploataciju jadarita i litijuma od strane multinacionalne po zlu poznate korporacije Rio Tinto, ali i borba u Zrenjaninu protiv kineske fabrike guma ili situacije sa gradskim vodovodom, u Pančevu protiv ideje lokalne vlasti da skladišti veštačko đubrivo poput onog koje je izazvalo eksploziju u Bejrutu, u Beogradu protiv izgradnje u Košutnjaku i Makišu, a takođe u Beogradu je održan i protest zbog sve većeg i uočljivijeg zagađenja vazduha.
Posebno je ohrabrujuće da se ovi pokreti javljaju u manjim i seoskim sredinama koja do sada nisu bila poprišta društvenih i političkih borbi. Pored gorštaka sa Stare planine i podrinjaca iz zapadne Srbije, treba pomenuti i stanovnike i stanovnice sela Padina koji su ostvarili uspehe u borbi protiv otvaranje rudnika peska.
Ne samo zbog toga, organizatori ili oni koji se u procesu ispostavljaju kao lideri protesta u većini do sada poznatih slučajeva insistiraju na mogućnosti da u njihovim redovima postoje “i levi i desni”, pokušavajući na taj način pre svega da ne rasipaju okupljene snage, ali uz to i da se ograde od mogućih pokušaja da neka od političkih organizacija eventualno nametne svoju političku, ideološku ili stratešku liniju. Ovakva vrsta ograđivanja naravno ne može da ima drugačiji efekat od krajnjeg oportunizma, koji možda podrazumeva nešto veći broj ljudi na skupovima, ali definitivno ograničava i usporava razvoj i produbljivanje procesa.
Put za artikulaciju jedne nove opozicije kakva do sada nije postojala na velikoj političkoj sceni Srbije u uslovima kapitalističke periferije u vreme dekadencije sistema mora biti dug. Ali, sa oportunistički postavljenim “opštenarodnim” pozicijama, taj put je običan ćorskokak.
Kako deluje desnica?
Delovanje desnice u okviru ovih pokreta najčešće se odvija kroz klerikalnu formu. Notorne desničarske organizacije ne istupaju otvoreno protiv interesa vlasti i krupnog kapitala, tako da se crkveni folklor javlja kao najpodesniji za to, naročito posle litijaškog pokreta u Crnoj Gori. Iako zapravo nisu uspeli da skrenu ili preuzmu nijedan od protesta, ovo je još jedan od pokazatelja stepena klerikalizacije društva. Ovde spada i besomučno poturanje parola o Kosovu kojim se Crkva u javnom prostoru bavi isto koliko i bilo koji dsničarski demagog.
U subotu, 16. januara, u Beogradu je održan masovni skup na koji je došlo hiljade tzv. frilensera, odnosno radnika i radnica na internetu koji prodaju svoja znanja i veštine na međunarodnom tržištu bez zvaničnog regulisanog radnog odnosa. Ovaj skup je bio reakcija na najavu države da će retroaktivno biti obračunat i naplaćen porez na zarade od 2015. godine. Pored vrlo sporne naknadnosti ovog novčanog nameta, sporne su i stope po kojima će ovaj porez biti obračunavan, koji je za većinu prosto nemoguće da isplate.
Uoči održavanja protesta, lično je Vučić označio jednog od organizatora protesta kao “levičarskog ekstremistu i teroristu”. Organizatori su, kako se i očekuje, napravili otklon od politike, pozvavši da se ne ističu nikakva stranačka ili ideološka odbeležja, što nije sprečilo nekolicinu da donese crnu četničku zastavu na skup koja je nestala posle nekog vremena, ali su zato ostale zastave o “srpskom Kosovu” jer to valjda nije ideološki ni politički.
Sve to ukazuje da su ovi pokreti, komunalistički i interesni, pored toga što se zalažu za određena opšta prava koja nesumnjivo treba braniti, pre svega inkubator sutrašnje politike i mesto njenog vrenja. Kao takvi, oni su i polje borbe za organizaciju onih pojedinaca i pojedinki koji su aktivni, ali nemaju stalnu političku pripadnost ni stalni pravac delovanja.
Borba za daljnji pravac
Uzimajući u obzir celokupnu sliku – sa jedne strane okoštalu strukturu vlasti sa vladajućom strankom koja sve voljne za to integriše u vlast, veže je za njen interes i stavi pod kontrolu, a sa druge masu koja još nije uobličena, ali polako postaje svesna da u njoj ima neke snage – očigledan je odnos snaga u korist vlasti u ovom trenutku.
Ali, kriza je sve dublja i rezignacija najširih slojeva je sve očiglednija. Niko ne može da očekuje da u ovom okolnostima vlast, ma koliko bila neugrožena unutar parlamenta, neće biti izazvana nekim izlivom nezadovoljstva poput onog iz jula 2020. godine. Kao što smo i tada videli, nije svejedno da li raspoloženje mase određuje savez klerikalne desnice i fudbalskih naci-huligana kao što je bilo u nekim gradovima ili aktivista protiv deložacija i studenata kako je bilo u nekim drugim.
Srbija već nekoliko godina ima svest o tome da ona čeka svoju opoziciju. Ali, za sada nema iskoraka u tom pravcu, jer u društvenim kretanjima još uvek preovladava oportunizam kako u definisanju ciljeva, tako i u obračunu sa metodama i celokupnom politikom vođenom u Srbiji od raspada Jugoslavije do današnjeg dana.
Međutim, upravo uzavrelost i rasprostranjenost svakodnevnih borbi oko životnih pitanja ukazuju da oportunizam nije u najširim masama, već u onima koji ciljeve postavljaju i koji još uvek ne žele da gledaju dovoljno daleko, jer to bez ideologije ipak ne ide. Zato se ispod površine tog opštenarodnog sabora ipak vodi borba za daljnji pravac njegovog razvoja. Nova opozicija se tek pomalja ali svaka tačka od ovoga trenutka, kao i do ovoga što je bila, može biti tačka skretanja ili preokreta.