Osvrti na seriju “Porodica” koja se bavi danima pred hapšenje Slobodana Miloševića politički se uglavnom fokusiraju na navodno snažni diskontinuitet između stare i nove vlasti: Miloševića i Đinđića. Vuk Vuković nudi novu perspektivu i kroz analizu glavnih linija radnje i “prigušenu grmljavinu” Titove Jugoslavije koja ih prati, postavlja pitanje: nisu li Milošević i Đinđić samo dvije faze sahranjivanja Jugoslavije i tekovina NOB-a?
Uoči dvadesetogodišnjice hapšenja bivšeg predsednika Republike Srbije i Savezne Republike Jugoslavije (SRJ), Slobodana Miloševića, srpska javnost imala je da se, htela to ili ne, podseti tih nekoliko dana potkraj marta 2001. godine. Mini-serija “Porodica”, u režiji Bojana Vuletića i produkciji FireFly Productions (uz podršku Telekoma Srbija, državnog telekomunikacionog operatera), ponovo je otvorila ovu temu, vremenom zaboravljenu pod pritiskom krupnijih datuma i otisaka u kolektivnom pamćenju. Bila je skoro nacionalna dužnost gledati “Porodicu”, a intenzivniju pažnju publike privukla je ne samo paralelnim emitovanjem na dva kanala u udarnom terminu (RTS 1 i Superstar TV), već i vrlo solidnom igranom obradom jednog događaja koji se, u istorijskom smislu, dogodio tek juče.
Serija prati poslednje dane porodice Milošević (doduše, ne u punom sastavu – sin Marko je već u bekstvu i pojavljuje se samo kao glas iz telefonske slušalice) dok je pod opsadom u dedinjskoj vili “Mir”, svojevremeno namenjenoj ostarelom Josipu Brozu u koju on nikada nije stigao da se useli. Po Titovoj smrti, vila je 1984. pretvorena u spomen-zbirku i priključena Memorijalnom centru “Josip Broz Tito”. Nakon NATO bombardovanja 1999. godine, u nju se uselio Slobodan Milošević sa porodicom i tu ostao sve do svog hapšenja i izručenja Međunarodnom krivičnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju (MKTJ) u Hagu. Događaj koji je okidač za dramsku radnju u seriji je podizanje krivične optužnice protiv Miloševića 30. marta od strane kriminalističke policije, ali ne po haškoj liniji za zločine počinjene na Kosovu (za šta je optužnica MKTJ podignuta još u maju 1999. godine), već zbog osnovane sumnje na zloupotrebu službenog položaja i udruživanje radi vršenja krivičnih dela; jednom rečju, onoga što porodica Milošević u seriji otpisuje kao “poresku” optužnicu. Svejedno, Slobodan Milošević (Boris Isaković) odbija da primi optužnicu i tu je srž sukoba koji je pokretač glavne radnje – da li se Miloševića zaista hapsi za “domaće” prestupe ili je to samo izgovor za eventualno izručenje u Hag?
Rukavci radnje
Valja se podsetiti da se to hapšenje, posle skoro petnaest godina neupitne, mada izborima pravdane Miloševićeve vlasti, odvija svega šest meseci nakon promena koje su nastupile 5. oktobra 2000. godine. Stanje je napeto i zapaljivo i u vili porodice Milošević i van nje. Samu rezidenciju obezbeđuju dva prstena: spoljni, koji sačinjava gardijska brigada Vojske Jugoslavije (VJ) i unutrašnji, koji se sastoji od ljudi iz policije za koje nije do kraja jasno kome su odani – novoizabranoj republičkoj vladi na čelu sa Zoranom Đinđićem (Uliks Fehmiu) ili bivšem šefu države. Policija odgovara republičkoj vladi, a vojska saveznom predsedniku Vojislavu Koštunici (Svetozar Cvetković). Haosu doprinose još i Miloševićeve pristalice koje se okupljaju ispred njegove rezidencije kako bi sprečili hapšenje. U tom trenutku Jugoslavija je još federalna država, sa Srbijom i Crnom Gorom kao dvema republičkim jedinicama, što dodatno usložnjava pitanja nadležnosti i ovlašćenja različitih instanci vlasti i službi koje su im podređene. U društvenoj pozadini traju štrajkovi i protesti radnika zbog zahuktale privatizacije, dolazi čak i do pobune zatvorenika širom Srbije, kao i do nastavljenih oružanih sukoba na jugu Srbije (Kosovo i Preševska dolina). Zemlja u 2001. godinu ulazi siromašna, zapostavljena, opljačkanih državnih i socijalnih fondova, sa restrikcijama struje i nestašicama osnovnih namirnica. Američka administracija finansijsku pomoć Srbiji, ključnu za usvajanje novog budžeta (što se u seriji javlja samo usputno) i kakvu-takvu normalizaciju, uslovljava hapšenjem Miloševića do 31. marta 2001. Tako vila “Mir” u Vuletićevoj dramatizaciji postaje mesto na koje se obrušavaju odsudne društvene pojave, povlačeći za sobom čitav koloplet različitih, suprotnih, saglasnih ili protivrečnih interesa, iako u samoj seriji nema uočljive refleksije o širem društvenom kontekstu (a u kojoj ima?).
“Porodica” se, kako je to nedavno dobro primetio B. Postnikov, služi “napadnom metaforizacijom” kao osnovnim pripovednim sredstvom. Za njega je, prema tome, ovaj porodični odnos sa Miloševićâ protegnut na metaforu celog društva, on je njegov “autodestruktivni princip”. Ali to ne iscrpljuje pripovest do kraja. Nekadašnja nema spomen-zbirka odavno zanemelog Tita postaje mesto prigušene grmljavine u kojoj se odlučuje o pitanju (dis)kontinuiteta sa bivšim režimom: tajno, kombinacijama, pregovorima, medijskim manevrima i igranjem po ivici zakona i ustava, ali i života i smrti. I glavna radnja, kao i sve tri sporedne, zapravo su priče o (dis)kontinuitetu.
Na planu glavne radnje, one koja prati porodicu Milošević i njene odnose sa različitim akterima, harizmatskom vođi Miloševiću odgovara harizmatski vođa Đinđić. Iako potonji predstavlja diskontinuitet u odnosu na Miloševića – zbog politike, ciljeva, ideologije i spoljnopolitičke orijentacije – varljivo je porediti Isakovićevog umornog Miloševića, bivšeg predsednika u sutonu svoje karijere, sa Đinđićem koji je u usponu. Stoga je Milošević u usponu mnogo sličniji premijeru Đinđiću. Obojica su pragmatične vođe, navodno nezaslepljene ideologijom, spremne na kompromis zarad “budućnosti”; obojica su pažljivo negovala imidž nekog ko je tu da “rešava probleme” bez balasta prošlosti; obojica su odlični taktičari, skloni žrtvovanju kako ideja, tako i ljudi, i vrhunski dribleri u političkom šesnaestercu. Iako se u samoj seriji to ne vidi, pre svega jer je Fehmiu ulogu dobio samo dva dana pred početak snimanja zbog bolesti prethodno određenog glumca, to je krajnje očigledno u uigranom delovanju ljudi u njegovom krugu: Čedomira Jovanovića, Vladimira Bebe Popovića, Gorana Petrovića i Dušana Mihajlovića. To što su za Đinđića “Milošević, ustav i zakoni”, po sopstvenom priznanju, bili glavna prepreka reformi Srbije daje na uverljivosti onim argumentima da se Đinđić iz Nemačke vratio mnogo konzervativniji i bliži nekim idejama Karla Šmita (npr. o značenju suverene diktature) nego što je bio kad je otišao. U tako fleksibilnom odnosu prema zakonitosti i ustavnosti, pa i određenom odbijanju da se robuje pravnoj formi, Đinđić je sličniji Miloševiću nego, recimo, Vojislavu Koštunici koji je ceo svoj imidž gradio baš oko takvog jednog robovanja “pravnoj državi”.
Prva od tri sporedne radnje, ona o mladoj novinarki (Isidora Simijonović) u glavnom državnom mediju i njenom uredniku Kostiću (Ljubomir Bandović), potvrđuje načelo (dis)kontinuiteta par excellence. Novinarka Nataša dolazi u redakciju zbog uticaja i ugleda njenog pokojnog oca, a uprkos neslaganjima i sukobima sa glavnim urednikom, ona završava kao “kadar kuće”, vodeći Dnevnik, glavnu emisiju državnog medija. Iako se nagoveštavaju promene i u medijima, Kostić na kraju obezbeđuje svoje poziciju i u novom poretku preko Đinđićevog šefa Biroa za komunikacije, Vladimira Bebe Popovića. Sa druge strane, Ljilja, zamenica urednika i glavna “opozicionarka” unutar redakcije, na kraju serije gasi svetlo u svojoj kancelariji i odlazi.
Priča o izbeglicama iz Krajine, služavki u vili “Mir” Ani i njenom ocu taksisti, varira ovu temu na nešto drugačijoj osnovi. Radi se o jednom prostornom diskontinuitetu ljudi koji ne samo da su oterani iz svog kraja, već su u tome izgubili i najbliže. Kontrast između Anine uporne želje da ostane uz porodicu Milošević do samog kraja i trezvenog stava njenog oca koji po svaku cenu pokušava da je izvuče iz rezidencije ruši se u jednoj vrhunskoj sceni pored bazena: s jedne strane služavka Ana, čije se oči pune suzama, a sa druge Milošević koji izobličenim glasom bulazni o tome kako je uspeo da sačuva izbeglice i još da ih i skući – kako se to sve, eto, baš dobro završilo. Povezivanje sa izgubljenima potvrđuje se u poslednjoj epizodi kada Ana s ocem planira posetu nekadašnjem domu za Zadušnice.
Jugoslavija kao “srce tame”
Naposletku, radnja u kojoj su glavne figure penzionerka (Svetlana Bojković) i njen unuk (Balša Golubović), koji završavaju ispred rezidencije u Užičkoj, u sred haosa oko hapšenja u kome se dečak na kraju i gubi, takođe se odlikuju ovim motivom, samo što umesto prostornog na scenu stupa generacijski (dis)kontinuitet. Iako je uočljivo da ovoj radnji nedostaje čvršći rasplet i jasnije narativno “zatvaranje”, u poređenju sa drugima, pitanja koja ostaju da vise u vazduhu jesu: šta je bio zalog prethodnih generacija onima koje dolaze, i šta će biti sa potonjima, oličenim u dečaku koji se poveo za svojom bakom i išao da “brani” Miloševića? Smrt penzionerke Svetlane Bojković u trenutku u kome se Milošević prebacuje u beogradski Centralni zatvor potvrđuje jedan pol ove generacijske dinamike i ostaje dosledna onoj “napadnoj metaforizaciji”.
Načelo (dis)kontinuiteta može se uočiti i u momentima koji se pojavljuju samo kao usputne crtice: kad, na primer, Mirjana Marković tvrdi da oni koje predstavlja DOS-ova vlast jesu isti oni koji su 1944. likvidirali partizanku Veru Miletić, njenu majku. Iako je takvo poređenje zbog istorijske distance dobrim delom površno, sa druge strane ono i nije bez osnova: vlasti posle 5. oktobra i jesu vodile politiku privatizacije, restitucije, retradicionalizacije, repatrijarhalizacije i sveopšte revizije prošlosti, vraćajući ugled četnicima, nedićevcima i ljotićevcima. Slepa mrlja Mire Marković – u seriji svakako, a u stvarnom životu verovatno – nalazi se u tome što su i DOS i režim njenog supruga bili suštinski na istom zadatku: zadatku sahranjivanja Jugoslavije i likvidiranja tekovina narodnooslobodilačke borbe. Milošević i Đinđić su u tom smislu dve faze istog lokalnog i globalnog istorijskog procesa, ma koliko se razlikovali po metodima i rezonu.
Jugoslovensko nasleđe se, naposletku, u seriji pojavljuje dvoznačno i možda najkontroverznije. Tokom serije, a nakon što Mira Marković pomene navodne tunele ispod vile koji vode do Kalemegdanske tvrđave, imamo priliku da u par kratkih kadrova vidimo teška vrata nekog trezora, uz odgovarajuću prateću zvučnu podlogu. Na samom kraju serije, policija, u pratnji Mirjane Marković, napokon otvara trezor da bi se videlo da su u njemu nagurani pokloni koje je Tito dobijao sa svih strana sveta. Ovakav antiklimaks zapravo nameće pitanje: da li je sve ono što smo imali prilike da gledamo “iznad zemlje” posledica zatvaranja i sahranjivanja metaforične Jugoslavije iza teških, čeličnih, podrumskih vrata? Da li tuneli za bekstvo iz vile izbijaju negde u Angoli, Egiptu, Indiji ili nekoj četvrtoj nesvrstanoj zemlji?
Ili je – što je zanimljivije pitanje – to muzealizovano jugoslovensko nasleđe u stvari, kao u horor filmovima, u funkciji mračne utrobe vile, jednog “srca tame” koje je zapravo porodilo i Miloševića i sve ono što je posle njega usledilo?