Ostatci ostataka nekada slavnih srpskih šuma danas su zapušteni i pokradani. Klimatske promjene daleko su od prioriteta politike, stoga sječe tko god može i gdje god može, pa je krađa drveća najčešće kazneno djelo protiv okoliša, a otpor krčenju svodi se još uvijek na aktivizam i borbu protiv korupcije.
Prvi putopisci koji su u srednjem veku putovali kroz Srbiju u svojim zapisima gotovo redovno naglašavaju da je ovo zemlja prekrivena gustim i nepreglednim šumama, uglavnom bukve i hrasta. Slabo naseljena ali po prirodi plodna, sa pogodnom klimom predstavljala je savršeo mesto za rast listopadnih šuma u dolinama i na blagim pobrđima, a četinarskih na planinama. Na prelazu između XVIII i XIX veka, Srbija je prema dostupnim izveštajima bila gotovo 80 odsto pod šumom, što je svrstavalo u najšumovitije države Balkana i u sam vrh Evropskih država. Danas se pod šumskim zemljištem nalazi tek oko 29 odsto teritorije, što Srbiju stavlja na začelje Balkana i Evrope po pošumljenosti.
Prema poslednjim dostupnim podacima1 iz 2017. godine u Srbiji se 2.237.511 hektara vodi kao šumsko zemljište. Treba imati na umu da kada se pominje šumsko zemljište ljudi obično zamišljaju velike šume, ali visoke prirodne i veštačke šume čine samo njegov deo. Značajan deo šumskog zemljišta nalazi se pod izdaničkim šumama, šikarama i šibljacima, što dodatno umanjuje površine obrasle šumom. Geografska rasprostranjenjost šuma raste od severa ka jugu. Na teritoriji autonomne pokrajine Vojvodina nalazi se samo 6 odsto ukupnog šumskog zemljišta. Čak 92 odsto šumskog zemljišta u Vojvodini se nalazi u državnoj svojini, naspram tek nešto više od 40 odsto u centralnoj Srbiji. Trenutno je od ukupne površine šumskog zemljišta u Srbiji 57 odsto u privatnom vlasništvu, a 43 u državnom. Smanjenje državnog šumskog zemljišta na račun privatnog je kontinuirani proces koji se dešava već tridesetak godina, i kao rezultat ima dodatnu degradaciju šuma.
Šumsko zemljište u državnoj svojini najvećim delom je povereno na upravljanje javnim preduzećima “Srbijašume” i “Vojvodinašume” dok zemljištem unutar nacionalnih parkova upravljaju specijalizovana javna preduzeća. Sa druge strane privatno šumsko zemljište rascepkano je između puno individualnih vlasnika sa često nerešenim pravno imovinskim odnosima. Najveći pojedinačni privatni vlasnik je Srpska pravoslavna crkva koja je velike površine šumskog zemljišta dobila u procesu restitucije.
Dok javna preduzeća koja upravljaju državnim šumama i šumskim zemljištem objavljuju prilično detaljne izveštaje svog poslovanja, podaci o upravljanju privatnim šumama nedostaju. Nedostatak podataka o šumama u privatnom vlasništvu i slaba kontrola njihovog korišćenja navedeni su izveštaju Koalicije 272 koja prati usklađivanje zakonodavstva Srbije sa EU u okviru Poglavlja 27 koje se odnosi na životnu sredinu i klimatske promene.
Kada se uporedi ono malo dostupnih podataka o upravljanju državnim i privatnim šumama, dolazimo da toga da su državne šume i ako nagrizene korupcijom i kriminalom i dalje u mnogo boljem stanju nego privatne. Prema podacima dostupnim na sajtu “Srbijašume”, drvne zalihe privatnih šuma iznose 137 miliona m3, a godišnji zapreminski prirast oko 3.4 miliona m3. Sa druge strane i ako zauzimaju manje od 43 odsto površine, drvne zalihe državnih šuma kojima gazduju “Srbijašume” i “Vojvodinašume” iznosi 152.6 miliona m3, dok je godišnji zapreminski prirast oko 3.76 miliona m3. Državne šume ostaju glavni izvor drvne mase, sa više od tri četvrtine ukupno posečenog drveta koje dolazi iz državnih šuma.
Ko seče naše šume?
U Srbiji je prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u 2020. godini posečeno 3.18 miliona m3, što je smanjenje u odnosu na 2019. kada je posečeno 3.37 miliona m3. Skoro polovina posečene drvne mase odlazi na ogrevno drvo, 40 posto na tehničko i industrijsko drvo, i oko 10 posto na otpad. Seča drveta nije ništa neuobičajno i kada se sistematki realizuje u kombinaciji sa negovanjem šuma i pošumljavanjem može biti i korisna za sveopšte zdravlje šuma. Pa ipak na teritoriji Srbije to često nije slučaj, pa su na udaru i šume koje se nalaze u zaštićenim prirodnim dobrima, a seče se i u nacionalnim parkovima.
Do konflikta često dolazi jer upravitelji šumskog zemljišta, šume najčešće sagledavaju jedino iz ugla profita i smatraju da su šume spremne za seču onda kada njihov godišnji prirast počne da opada. Sa druge strane ekolozi i lokalne zajednice smatraju da su šume više od samog drveća i njihovog prirasta i da predstavljaju bitne ekosisteme od kojih zavisi život brojnih biljaka i životinja a često i samih ljudi koji žive u blizini šume.
Fruška gora, jedini nacionalni park na teritoriji Vojvodine, već par godina je poporište borbe u čijem centru se nalazi zaštita šuma. Aktivisti pokreta Odbranimo šume Fruške gore gotovo svakodnevno skreću pažnju na seču koja se dešava na teritoriji nacionalnog parka. Prema njihovim rečima najveći problem predstavlja način upravljanja šumama i nacionalnim parkovima koji je šumarsko-komercijalni, a trebao bi da bude zaštitarski. Ovakav komercijalni način upravljanja u kombinaciji sa investitorskim urbanizmom doveo je do degradacije nacionalnog parka Kopaonik, a sada je na udaru i Fruška gora kao i druga zaštićena prirodna dobra.
Na udaru investitorskog urbanizma našle su se i urbane šume, koje se polako smanjuju zarad izgradnje novih kvadrata stambeno-poslovnih centara. Površina Zvezdarske šuma u Beogradu tokom decenija značajno je smanjena, a trenutno je meta “investitora” najveća gradska šuma Košutnjak. Prvobitnim planom prenamene površina planirano je da se na prostoru Avala filma koji se nalazi unutar šume Košutnjak izgradi skoro 570 hiljada kvadrata novog stambenog i komercijalnog prostora, time bi se 34.7 hektara šume svelo na samo 3.4 hektara. Prenamena prostora je barem privremeno zaustavljena usled masovne reakcije građana, ekoloških aktivista i političkih organizacija. Predstavnici pokreta “Ne davimo Beograd” sakupili su preko 30.000 potpisa i predali peticiju sa velikim brojem primedbi na plan regulacije ovog prostora.
Osim što se neplanski seče, u Srbiji se i neplanski pošumljava. Posle par godina rasta pošumljenih površina 2020. godina nam je donela smanjenje koje je značajno veće od smanjenja seče. Dok je seča u 2020 u odnosu na 2019. godinu opala za 6 odsto, nivo pošumljavanja je opao za 52 odsto. Čest je narativ da će za svako posečeno drvo da se zasade dva nova, ali kada je reč o pošumljavanju mora se imati u vidu da svakom drvetu trebaju godine da dostigne zrelost. Da nije isto kada posečete drveće u centu a zasadite na periferiji, ili kada posečete staru šumu na klizištu, a zasadite plantažu na ravnici.
Nuspojave energetskog siromaštva
Krivična dela šumske krađe i pustošenja šuma apsolutno su dominantni kada se pogleda broj prijavljenih punoletnih lica prema krivičnom delu protiv životne sredine. Na krivično delo šumske krađe odlazi preko 80 posto svih prijavljenih dela protiv životne sredine. Primetno je, kako se geografski ide od bogatijeg severa ka siromašnijem jugu države, da raste broj prijava za ovo krivično delo. Ovo samo dodatno potvrđuje da su najčešće sitne krađe drveta posledica sveobuhvatnog, a pre svega energetskog siromaštva.
U primarnoj proizvodnji energije ogrevno drvo, drvna sečka i drvni ostatak doprinose sa 11 odsto. Ovaj izvor energije i ako se smatra zelenim i obnovljivim zapravo je samo odraz siromaštva. Tek se 18 odsto od ukupne biomase iskoristi u toplanama, a samo se mali procenat pretvara u pelet i druga energetski efikasnija goriva. Najveći deo drvne mase koji se koristi u energetici na kraju završi u individualnim ložištima, koja su gotovo jedini način grejanja u ruralnim i perifernim gradskim delovima. Često se za ogrev koristi i sirovo drvo, što kumulativno ima i značajan doprinos već lošem kvalitetu vazduha. Osim sitnijih krađa drveta koje nastaju usled siromaštva postoje i veće umrežene grupe koje sistematski uništavaju šumski fond i pljačkaju javna preduzeća. Već godinama se preduzeća “Srbijašume” i “Vojvodinašume” koriste kao za partijsko zapošljavanje vladajućih struktura, čest je slučaj da se preko jano-privatnih partnerstava iz njih izvlači novac koji se onda preliva u džepove privatnika povezanih sa strankama na vlasti.
U poslednjih par meseci razotkrivena su dva velika korupciona lanca povezanih sa šumarskim gazdinstvima. U maju je policija uhapsila 12 šumara iz Pčinjskog okruga, kao i jednu vlasnicu firme koja se bavi uzgojom šuma, dok je protiv druge vlasnice podneta krivična prijava. Hapšenje se desilo usled sumnje da je više lica koja su bila članovi komisije za javnu nabavku na poslovima gajenja šuma na području Šumskog gazdinstva Vranje, sačinilo fiktivni zapisnik o prijemu sadnica i radovima pošumljavanja koji se nisu desili. Na ovaj način Šumsko gazdinstvo Vranje je oštećeno za iznos od 4.601.584 dinara saopšteno je od strane policije.
Nije prošlo ni mesec dana od prvog slučaja, a već sredinom juna uhapšeno je 36 osoba zbog zloupotreba položaja prilikom seče šuma. Reč je o slučaju u kome su u sprezi privatne firme i čuvari zaposleni u JP “Srbijašume”. Šumski čuvari su, kako se sumnja, u službenoj dokumentaciji prikazivali manje količine od stvarno utovarenog drveta, odnosno prikazivali da je reč o lošijoj klasi robe od one koju su vozači preuzeli. Ovim radnjama koje su trajale mesecima, sumnja se i godinama značajno je oštećeno JP “Srbijašume”. Navedeni primeri kriminala i korupcije u vezi sa iskorišćavanjem i uzgajanjem šuma predstavljaju tek vrh ledenog brega kako se zarad privatnog interesa uništava šumski fond i pljačka javna imovina. Još češći su “legalni” ugovori o javno-privatnim partnerstvima kojima se osigurava profit privatnom partneru dok se rizik i troškovi prebacuju na leđa javnog partnera čije gubitke onda pokrivaju svi građani.
Šumadija koja je i svoje ime dobila po gustim šumam hrasta lužnjaka, danas ima sve manje šuma. Moderni putopisci koji putuju kroz ovaj deo Srbije moraju se potruditi da pronađu iscepkane ostatke starih šuma. Šume će biti pod dodatnim prtiskom usled promena klime koje već pogađaju ovaj region pa šume bukve i hrasta lužnjaka mogu da predstavljaju pravu retkost u budućnosti kako se količina i raspored padavina budu menjali. Bez snažnog upliva države u sektor šumarstva, i odbacivanja logike profita, teško se može očekivati održivost u ovom sektoru.
- Republički zadvod za statistiku, Republika Srbija, Teritorija pod šumom [↩]
- Koaliciju 27 su osnovale organizacije civilnog društva 2014. godine sa ciljem da prate i doprinose procesu usklađivanja i primene politika i propisa Republike Srbije sa pravnim tekovinama Evropske Unije u oblasti životne sredine i klimatskih promena (Poglavlje 27 u pregovorima o pristupanju EU). [↩]