Skupovi podrške Rusiji u Srbiji potaknuli su u Hrvatskoj, a i šire u Europi, razne esencijalističke dijagnoze o Srbima kao najšovinističkijem i najnazadnijem narodu u Europi. Takvim priglupim dijagnozama zasigurno pomažu i domaći mistificirani narativi o vjekovnom bratstvu dvaju naroda. Ako malo zađemo u kompliciranu povijest njihovih odnosa, kao što je to učinio Nenad Glišić, lako ćemo uvidjeti ispraznost i dijagnoza i narativa.
Posle izbijanja otvorenog rata između Rusije i Ukrajine, Srbija je postala jedina zemlja u ovom delu Evrope u kojoj se održavaju skupovi podrške i jednoj i drugoj zaraćenoj zemlji. Takođe, Srbija je jedina zemlja koja nije uvela sankcije Rusiji i u kojoj se jedino otvoreno o tim sankcijama govori kao o pritisku koji se vrši na manje zemlje od strane zapadnih sila. Srbija je, takođe, izrazila verbalnu podršku teritorijalnom integritetu Ukrajine i to tek nakon podsećanja od strane ukrajinskog ambasadora da Ukrajina nije priznala Kosovo. Isto tako, Srbija je pre toga glasala u UN za rezoluciju kojokžm se osuđuje Rusija. Pored svega, Srbija je jedina zemlja za koju, bar za sada, i zapadna i istočna strana imaju razumevanja.
Površno posmatrano, takozvana rusofilija na srpskoj političkoj sceni danas se može lako mapirati na desnici. Istina je da neke od tih organizacija stoje iza pomenutog skupa podrške. Istina je da se pojavilo nekoliko političkih subjekata na krajnjoj desnici koji za sebe uzimaju ruske atribute poput Ruske stranke ili Srpsko-ruskog pokreta notornog desničara Pavla Bihalija. Istina je da ovakva slika odgovara političkim subjektima i njima podobnim medijima sa takozvanih pro-EU pozicija, ali je pre svega istina daleko složenija od ovog njenog pomalo opskurnog aspekta na srpskoj naci-desnici koja vri poslednjih godina.
Ono što je političkim establišmentima i na Istoku i na Zapadu jasno jeste da je Srbija praktično jedina zemlja u ovom delu sveta koja se još uvek nije pridružila sankcijama. “Još uvek” se ponekada provuče i u javnosti, jer je očigledno da će iscureti vreme u kome postoji tolerancija prema “specifičnom” položaju Srbije. Srbija je, takođe, praktično jedina zemlja u kojoj se javno govori, ne samo u medijima, nego i od strane predstavnika vlasti da oko istih sankcija postoji “pritisak” sa Zapada.
Opšte je očekivanje da će pomenuto “razumevanje” postojati dok se ne završe izbori u aprilu ove godine. Osim neuvođenja sankcija, pozicija zvaničnog Beograda može se opisati kao pokušaj neutralnosti sa odugovlačenjem oko izjašnjavanja. Kao što smo rekli, tek posle istupa ukrajinskog ambasadora na Radio-televiziji Srbije u kome je naglasio da je Ukrajina svojevremeno osudila bombardovanje, skupljala humanitarnu pomoć i konačno nije priznala Kosovo, Srbija je javno podržala ukrajinski teritorijalni integritet i pod neskrivenim pritiskom glasala na Generalnoj skupštini UN za osudu ruskog napada. Da bi stvari bile postavljene u pravoj perspektivi, treba reći da je Srbija prvo glasala u UN, a onda su usledili skupovi podrške o kojima je bilo reči. Međutim, odnos prema Rusiji nikako ne treba ograničavati na delovanje mahom vanparlamentarne desnice sa uticajem u društvu na nivou statističke greške.
Zli dusi
Pre svega, istorija rusofilije u Srbiji najčešće je bila odraz unutrašnjepolitičkih odnosa i okolnosti, nego spoljnopolitičkih, do te mere da u pojedinim aspektima čak ni upućeniji pripadnici ruskih političkih ili kulturnih elita nisu u nju uvek bili upućeni, a često plime i oseke u sentimantalnom odnosu Srba prema Rusiji nisu imale veze ni sa konkretnim političkim potezima Rusije. Pre svega, treba odvojiti istoriju odnosa dveju država od kulturoloških i simboličkih odnosa koji se razvijaju uglavnom nezavisno od političkih odnosa. Kao što je to neko ispravno primetio, Rusija je pre svega deo određenih narativa, a sada je u stanju da utiče na njihovo stvaranje, u znatno većoj meri od mogućnosti da izvodi ozbiljne geopolitičke manevre i vrši uticaj kapitalom ili vojskom.
Isto tako, konkretni istorijski potezi već vekovima predstavljaju polje za bitku dva narativa – prozapadnog i proruskog. Takva pojava može da se prati od početaka istorije moderne Srbije, tačnije od Prvog srpskog ustanka. Tada je, u prvoj fazi ustanka, Karađorđeva delegacija izdejstvovala podršku Rusije, koja je osim pomoći u oružju i novcu podrazumevala i objavu rata Turskoj iz koga je izašla 1812. godine uprkos dobroj situaciji na frontu zbog Napoleonovog pohoda. Sa Turskom je potpisan mir u Bukureštu kojim je izdejstvovano određeno poboljšanje za Srbe u Osmanskom carstvu. Nedugo popom, rasterećena Osmanska vojska slomila je ustanak.
Ovo je jedan od tipičnih primera za različite interpretacije, jer je u zavisnosti od vladajućeg diskursa preovlađivalo akcentovanje ili ulaska u rat ili izlaska iz njega. Ipak, do sticanja formalne nezavisnosti Srbije, Rusija je igrala ulogu zaštitnika velokupnog pravoslavnog stanovništva Osmanskog carstva. U tom periodu Srbija je razvijala svoje atribute državnosti i formalnu nezavisnost je dočekala kao kraljevina. Međutim, uskoro dolazi do toga da na Habzburge oslonjeni Obrenovići gube podršku Rusije čije interese u tom trenutku mnogo lojalnije zastupa Bugarska koja kao država postaje oslonac ruske politike na Balkanu. Na taj period možda treba obratiti posebnu pažnju jer upravo u vreme i neposredno posle poteza kojim je Rusija odabrala tada sebi lojalniju Bugarsku za zastupnicu interesa i zemlju pod svojom zaštitom umesto Srbije koja se okrenula Habzburzima, u Srbiji dolazi do najvećeg prodora političke rusofilije. Dakle, u vreme nacionalno-romantičarskog zanosa i osvajanja jednog po jednog dela od zanemoćale turske carevine, u Srbiju stižu kontigenti ruskih dobrovoljaca nadahnutih panslovenskom idejom.
Tokom srpsko-turskog rata 1876-77., neuspešnog po Srbiju, ruski dobrovoljci bili su mahom duboko razočarani prijemom i tretmanom od strane srpskih vlasti, ali takođe i držanjem običnih vojnika koje su dobrovoljci ocenili kao kukavičko. Dobar istorijski trag ostao je u petrogradskom časopisu Dnevnik koji je uređivao Dostojevski u vidu pisma studenta slavistike, člana dobrovoljačkog i panslovenskog pokreta Hitrova koje je napisano u Beogradu i u kome on brani Srbe od gneva ruskih dobrovoljaca-povratnika u Rusiju, pravdajući njihovo slabo držanje na frontu vekovnim ropstvom i nedostatkom patriotskih osećanja koja su zakržljala u vreme strane vlasti. Dostojevski, vrlo zainteresovan za panslavističke teme nije bio impresioniran opravdanjem, ali to je manje bitno. Ono što je zanimljivo da upravo taj period koji je gledano po državničkim potezima bio period okretanja leđa i neočekivanih izneverivanja, jeste period izraženog rasta rusofilije u narodu. To je upravo najbolji primer da okrenutost velikog dela srpskog društva Rusiji i simpatije koje prema njoj gaji u najmanjoj meri zavise od samih srpsko-ruskih odnosa, koliko od odnosa sa drugim centrima moći, ali i unutrašnje-političkih borbi i odnosa snaga.
Milan Obrenović, za čije vlasti je Srbija stekla status međunarodno priznate nezavisnosti u rangu kraljevine bio je krajnje nepopularan vladar. Najveću opoziciju imao je u radikalima Nikole Pašića koji su svoje uporište tražili na ruskom dvoru i u narodu zagovarali okretanje ka Moskvi umesto ka Beču, mestu Obrenovićevih velikih saveznika i pokrovitelja. Kralj Milan je, iako po zvaničnim državničkim kriterijumima uspešan vladar, bio je diktator čiji je državni aparat bio korumpiran i nepopularan. Podjednako nepopularni bili su njegovi pokrovitelji iz Beča. Milan je na kraju bio prinuđen da abdicira u korist svog sina koga su ubili ka Rusiji takođe okrenuti članovi oficirske zavereničke grupe koja je u istoriji zapamćena kao Crna ruka.
Kroz istoriju svojih međusobnih odnosa i Srbija i Rusija umele su da pokažu nelojalnost tipičnu za državne interese koji stoje iznad sentimentalnih, ali je poslednjih godina postalo vrlo popularno isticanje primera Prvog svetskog rata u koji je Rusija, po zvaničnoj verziji, ušla na osnovu obaveze koja je imala prema Srbiji. Zato je u Beogradu, povodom stogodišnjice tog događaja, 2014. godine podignut spomenik Nikolaju Romanovu, ruskom caru koji je za svog života u Rusiji nosio epitet “krvavi”. Napomena: prvi skup podrške Rusiji u ratu sa Ukrajinom je održan kod toga spomenika.
Revolucija, rat i metafizika
Po izbijanju Oktobarske revolucije, novostvorena kraljevina pod upravom dinastije Karađorđević uzela je učešće u međunarodnom imperijalističkom pokušaju da se uguši revolucija napadom 14 zemalja predvođenih Engleskom, Francuskom i Amerikom i kroz podršku belogardejskim snagama. U dobrom delu omladine nove države, stvari su stajale unekoliko drugačije što su pojedini konzervativni krugovi takođe tumačili kao oblik rusofilije, sa obzirom na tadašnju, a i sadašnju tendenciju da se SSSR izjednači sa Rusijom. Stvari se dramatično menjaju 1948. godine kada titoističko rukovodstvo dolazi u sukob sa Informbiroom. U tom trenutku, bilo kakav oblik simpatije bilo prema Rusiji bilo prema SSSR postaje opasan. Što se tiče srpskih nacionalista, računajući tu i četničku emigraciju, ona donekle kopira ruski model stvaranja hladnoratovske crkve, ali gaji izrazite simpatije prema Zapadnom bloku čiju retoriku u potpunosti usvaja.
Sa jačanjem pozicija srpskog nacionalizma krajem osamdesetih, kao i slabljenjem uticaja samog SSSR, tako naizgled i značajniji uticaj rusofilske politike nestaje. Srbija je, na početku jugoslovenskih ratova, uprkos političkom sukobu sa Zapadom koji se pojačavao, još uvek nije revitalizovala svoju rusofiliju. Presudno je bilo bombardovanje, odnosno rat iz 1999. godine, mada je i to post-festum. Te godine, Savet bezbednosti UN je zaobiđen da Rusija ne bi stavila veto, te je napad na tadašnju SRJ bio isključivo jednostrana NATO akcija. Tada je Rusija pokazivala svoje neslaganje pompeznim diplomatskim protestima, poput NATO zemalja danas kada je reč o Ukrajini. Iako se davljenici i za slamke hvataju, te godine niko ozbiljan u Srbiji nije očekivao spas od Rusije. Sve što je bilo pozitivno okrenuto ka Rusiji jeste bilo vezano isključivo ili za pravoslavlje ili za kulturu, Rusija u politici jedva da je postojala. Orijentacija “tihe većine”, danas većinski rusofilne, početkom XXI veka ipak je bila većinski proevropska.
Međutim, upravo doživljaj politike EU i SAD prema Srbiji kao ponižavajuće i arogantne menja odnose prema silama. Sa jačanjem razočarenja u Srbiji poklapa se obnavljanje vojne moći Rusije i njene konsolidacije u svetu kapitalističkih sila. Negativan odnos i pritisci koji se u Srbiji osećaju sa Zapada okreću Srbiju Rusiji, a njenog lidera instaliraju na vrh popularnosti među političarima. Događaji u Ukrajini uklapaju se u decenijske narative koji žive u Srbiji: o tzv. obojenim revolucijama, Sorošu i njegovim plaćnicima. Uz to, geopolitika postala je najpolularniji oblik politike na periferiji kapitalizma, obojenoj etno-šovinizmima. Pored bogate političke istorije ne treba smetnuti sa uma ni njene odraze u kulturi. Postoje u istoriji srpske umetnosti dela iz mnogih oblasti stvaranja koja su nadahnuta nečim ruskim, odnosom prema Rusiji i slično, ali što se same rusofilije tiče, možda najbolji roman koji se bavi upravo ovim pitanjem jesu “Seobe” Miloša Crnjanskog.
U ovom romanu tretira se realna istorijska pojava, a to je seoba određenog broja Srba sa teritorije tadašnje Austro-ugarske na teritoriju tadašnje Rusije i to baš u delove sadašnjeg Donbasa čija imena još uvek čuvaju uspomenu na to (Belgorod, Slavjanoserbsk i slično). U tom romanu Crnjanski, u krajnjoj liniji, predstavlja Rusiju ne toliko kao realno carstvo već više kao neku metafizičku ideju, neku vrstu obećane zemlje za kojom traga pleme izgubljene domovine. Po svemu sudeći, upravo je o tome reč sve vreme.