Suvremena desnica i konspiritualizam pronašli su zajednički jezik na temama “autohtonosti” naroda, prirodnosti društvenih hijerarhija, rodnih uloga i seksualnih praksi, obrani tjelesne “autonomije” i zavjera o “globalistima”. Nakon analize odnosa new age duhovnosti, desnice i teorija zavjere, Aleksandra Savanović daje pregled političkih i ekonomskih ideja koje proizlaze iz njihovih zajedničkih pretpostavki, a mogu se ili su se mogli pronaći u programima srpske stranke Dosta Je Bilo i pokreta Mi – Glas iz naroda, kao i hrvatskih stranaka Živi zid, Most i Domovinski pokret.
Atmosfera kulturnog pesimizma i političkog razočaranja koji su usledili deceniju nakon trijumfalnog proglašenja “kraja istorije”, nesumnjivo su dali svoj doprinos degeneraciji njuejdžerske otvorene i anti-autoritarne egalitarnosti u anksiozne zavereničke priče o neprijateljskim elitama i skrivenim pretnjama. Teroristički napadi 11. septembra, američka invazija na Avganistan (2001.) i Irak (2003.), svetska finansijska kriza (2007-08.), označili su završetak perioda optimizma. Velika prekretnica koju nju ejdž iščekuje i slavi za konspiritualiste postaje apokaliptični trenutak, trenutak “otkrovenja”, obelodanjivanja tajne zavere kojoj se treba suprotstaviti.
Konture i nosioci
Naspram apologije neoliberalne globalizacije devedesetih i s početka dvehiljaditih, u drugoj deceniji 21. veka, jačaju politički zahtevi za suverenošću na koje nailazimo kako u centru (Brexit, Tramp) tako i u neokolonijalnim (polu)periferijama, kao što su zemlje bivše Jugoslavije. Postajući njenim nevoljkim gubitnikom, sam Zapad, dojučerašnji glavni promoter slobodne trgovine, pravi ideološki zaokret, približavajući se idejama trgovinskih blokova i merkantilizma. U govoru pred Generalnom skupštinom UN-a 2018., tadašnji (i vrlo moguće budući) američki predsednik D. Tramp sažeo je ovaj program: “Umesto ideologije globalizma, prigrlili smo doktrinu patriotizma. Širom sveta, odgovorne nacije moraju da se suprotstave pretnji suverenitetu koje dolaze kako od globalnih upravljačkih struktura, tako i od drugih, novih oblika prinude i dominacije.”
Ovakva politička klima nesumnjivo je u korelaciji sa popularnošću zavereničke duhovnosti. Razvojni put jednog od njenih najistaknutijih predstavnika, britanskog komičara i influensera Rasela Brenda (Russell Brand), odlično ilustruje trend preobražaja proto-levog nju ejdža fokusiranog na isceljenje (Brend je bivši zavisnik koji na svojim kanalima promoviše značaj ličnog preobražaja, redovno praktikuje meditaciju, a nedavno se i krstio) u zavereničke diskurse raskrinkavanja i samoodbrane. Inicijalno levi populista, Brend se poslednjih godina približio zavereničkoj desnici, reprodukujući njene uobičajene narative koji na mesto materijalne analize interesa kapitala, stavljaju zavereničku priču o “tajnim društvima”.
Ključni protivnik za zavereničku duhovnosti je “elita”, tzv. establišment ili globalisti (i njima bliska “duboka država“) koji stoje iza pokušaja uspostavljanja “novog svetskog poretka”. S tim u vezi transparentnost, nepoverenje u mejnstrim medije, borba protiv korupcije i slično, predstavljaju značajnu tačku političkih programa bliskih zavereničkoj duhovnosti. Populističke teorije o neprijateljskim elitama dobro kotiraju na svim meridijanima. Dugogodišnji turski predsednik Erdogan sam je lansirao izraz üst akıl (mastermind) kojim naziva skrivenu zaveru protiv turske države i nacije, a iza koje stoji američka vlada, ili njeni pojedini elementi, u dosluhu sa unutrašnjim neprijateljima. Gotovo polovina (46%) građana Nemačke se slaže da “postoje tajne organizacije koje utiču na političke odluke”, a radikalno desni AFD uveliko koristi zaverenički vokabular (“velika zamena”, “novi svetski poredak”, “globalisti”), te ispostavlja zahtev za narodnom suverenošću i nacionalnom obnovom čime bi se nanovo uspostavili stabilni, čvrsti identiteti i doseglo izgubljeno stanje potpunosti1 Skepsa spram slobode kretanja roba, usluga i kapitala ruku pod ruku ide sa naporom da se dodatno ograniči i sloboda kretanja ljudi. Slavljenje multikulturalnosti ustupa mesto očuvanju “našeg načina života”. Nakon migrantske krize 2015. godine, rasni, kulturni, verski “drugi”, rečju migrant, tumači se kao instrument i nosilac “velike zamene”.
U svetlu epidemije COVID-a, važan politički zahtev konspiritualista postaje i telesna autonomija. Zaverenička verzija telesne autonomije podvlači “suverenost” tela, odnosno apsolutnog prava pojedinca da odlučuje na koji način će ga tretirati. Predmet najžešće kritike je obavezna vakcinacija (iza koje stoji farmaceutska mafija, čipovi Bila Gejtsa itd.), ali ova tema zahvata i mnogo šire, od zdravog života, brige o telu i ishrani (5G, GMO) do alternativne medicine i “svetosti života”, odnosno pro-life pozicija, koje su u tesnoj vezi sa borbom protiv “rodne ideologije”.
Nju ejdžersku kritiku modernističke podvojenosti Čovek/Priroda, i afirmaciju “prirode”, koja je božanska, zaverenička duhovnost preinačuje u “prirodnost” shvaćenu kao uvreženost, iskonsku, drevnu “istinu”, (čitaj “tradiciju”) neukaljanu blatom (post)moderne problematizacije. Prirodna je heteroseksualna porodica, prirodno je da je funkcija žene da rađa i neguje, prirodan je “narod” (etno-nacionalna skupina), koji ima svoje “prirodno stanište”, i prirodni “način života”, prirodne su hijerarhije među narodima itd.
Budući da nominalno polje politike vide kao paravan koga su prozreli, pristalice veruju da su u posedu “prave istine”, te nastoje da je otkriju drugima. Na ovom mestu konspiritualisti ponekad posežu dublje u nju ejdž. Ono što im je omogućilo da uvide istinu nije racionalno rasuđivanje, već transcedentalna spoznaja. Nosioci ovakvog metafizičkog preobražaja su kako pojedinci tako i grupe, “narod”, kome se pripisuje neka vrsta mitskog kvaliteta (u slučaju srpskog naroda u pitanju je “slobodarski duh”, dok posebno opskurni pravci govore o “kvantnim mozgovima”).
Domaća radinost
Na prostoru bivše SFRJ političke ideje zavereničke duhovnosti uživaju veliku popularnost. Trop o kvarnim elitama zajednički je manje-više svim političkim akterima (s tim što su im elite drugačije). Njeni glavni predstavnici su punopravni učesnici političkih institucija, a čine ih uglavnom desne, ali i (pseudo)leve, uvek naglašeno nacionalno ostrašćene, opcije.
Uzlet nju ejdža na Balkanu dešava se paralelno sa tranzicijom (iako je prisutan i ranije). Pregršt coach-eva, iscelitelja, učitelja i instruktora svih mogućih fela nude (prodaju) isprobane i praktično dokazane tehnike ličnog razvoja i/li prosvetljenja kojima se unapređuju odnosi, stiče samopouzdanje, kreiraju pravi ciljevi i postiže “izuzetan život”. Jedna od popularnijih metodologija, NLP (neurolingvističko programiranje), tako se naziva još i “nauka o uspehu”. Cilj ovakvih metoda ne iscrpljuje se u uspehu, iako se materijalno postignuće, u skladu sa dominantnom ideologijom, čini kao neophodan korak ka drugim, višim podvizima. Nadalje treba dosegnuti “ispunjenost”, “duhovno isceljenje”, pa i “ozdravljenje čitave planete”, kako obećava HYL (heal your life) metoda.
Popularizaciji ovakvih verovanja doprinose i javne ličnosti poput Novaka Đokovića koji je duboko zaglibio u nju ejdž, ali nije daleko ni od konspiritualnosti. Od tvrdnji da se zagađena voda može pročistiti snagom uma, te da molekuli vode reaguju na naša osećanja i govor, preko odbijanja da se vakciniše protiv Covid-a, do promocije “alternativne istorije”, Đoković je praktično postao maskota čitavog pokreta. U njegovom se svetonazoru jasno prepoznaje i tipična everything goes eklektika: pravoslavlje i meditacija, srpstvo i paganstvo, alternativna i tradicionalna medicina. Važna je i pojava pseudo-naučnika Semira Osmanagića i njegove teorije o Bosanskoj piramidi Sunca, kao i mnogobrojnih javnih ličnosti i medijskih sadržaja, od klasika “Na rubu znanosti” do beskrajne plejade manje ili više popularnih influensera u poljima od bezazlenih do bizarnih.
Tačke presecanja naturalističke i monističke filozofije nju ejdža sa zavereničkom fiksacijom na odbranu od “globalista”, kao što su telesna autonomija, pitanje “autohtonosti” naroda, te “prirodnosti” društvenih hijerarhija i uređenja, rodnih uloga i seksualnih praksi, kao i problem očuvanja životne sredine, posebno su podložne politizaciji.
Politički nosioci zavereničke duhovnosti u Srbiji i Hrvatskoj
U Srbiji naznake zavereničke duhovnosti u institucionalnoj politici možemo primetiti u evoluciji pokreta Dosta Je Bilo (kasnije Suverenisti). Pored sna o suverenosti, DJB je u institucionalni politički diskurs uveo teorije zavere, pre svega antimigrantske i antivakserske, ali i one “ekscentričnije”, kao što je teza o autohtonosti slovenskog stanovništva na Balkanu. Neke od popularnijih ideja – npr. o “velikoj zameni” i “rodnoj ideologiji” usvojile su i Dveri i druge grupe i grupice na krajnjoj desnici. U poslednje vreme je primat među konspiritualistima preuzeo pokret Mi – Glas iz naroda, koji je na izborima decembra 2023. ušao u Narodnu skupštinu. Pokret predvodi (ili ga je predvodio) Dr Branimir Nestorović, pulmolog i član kriznog štaba Vlade Srbije u vreme epidemije Covid-a2. Nestorović je u pravom smislu te reči guru, nadrilekar, šaman, čovek koji je spoznao “istinu”, i ne libi se da je podeli. Od teorija da su ljudi plavih očiju poreklom vanzemaljci, preko tvrdnji da vakcine ubijaju decu, do tumačenja prošlogodišnjih masovnih ubistava kao masla “nekih službi”, Nestorović je zavredio titulu vrhovnog zavereničkog proroka. Sam pokret je politički šarenolik, sastavljen iz tvrdih nacionalista, proruskih ili antizapadnih glasova, ali i tzv. nacionalne levice koja nastoji da iskorači u mejnstrim. Okosnica njihovog programa je ekonomska i politička “dekolonizacija Srbije”, povratak “suverenosti”, naoružanje i odbrana granica, te razvoj male poljoprivrede u cilju postizanja prehrambene samodovoljnosti.
Glavni nosilac zavereničkih diskursa u Hrvatskoj je stranka Most, čiji pojedini predstavnici redovno koriste zaverenički lingo – pored “stožerokracije”, na meti je i obavezna vakcinacija, pravo na pobačaj i “rodna ideologija”, ali i “anti-narodna” klimatska politika, a tezu o “velikoj zamjeni stanovništva” uz Most, otvoreno zastupa i Domovinski pokret. Za prodor zavereničkih tema u hrvatski politički mejnstrim zaslužan je Živi zid (prethodno Savez za promjene), pokret koji je izgubio glasače, ali ne i vidljivost (njegov lider Ivan Pernar u međuvremenu je postao influenser). “Na tvojoj strani, a ne uz globaliste, tajkune i korupciju”, bio je izborni slogan koalicije Mosta i Hrvatskih suverenista koja je na nedavno završenim nacionalnim izborima ostvarila odličan rezultat. U uspehe svog prethodnog rada koalicija ubraja borbu protiv “stožerokracije” i korupcije, te za očuvanje monetarnog suvereniteta, odbranu seljaka i granica, kao i “hrvatske obitelji i obiteljskih vrijednosti”. Iako snažno usidrena u katoličanstvo, zaverenička desnica u Hrvatskoj pokazuje i određene konspiritualne uticaje, ne samo u smislu tema (apokaliptično čitanje savremenog trenutka, opsesija “globalistima”, diskurs “prirodnosti” – afirmacija “ženskosti”, telesne autonomije), nego i pristupa (nju ejdžersko otvaranje ka ranjivosti, pokazivanje ličnih i intimnih borbi tj. transformacija u javnom polju i nastupima).
I desna i (pseudo)leva varijanta političkih artikulacija zavereničke duhovnosti zaokupljene su ključnim populističkim temama: narodom (prirodni nacionalizam) i anti-elitizmom. Ono što ih donekle razlikuje je ekonomski program – dok desnica ističe privatnu inicijativu, tržišne slobode (niže poreze) i neotuđivost privatne svojine, levi pravci naglašavaju državnu intervenciju, korišćenje sopstvenih rezervi, zaduživanje kod centralne banke, bolje upravljanje državnim preduzećima. Interesantno je, međutim, da i u ekonomskom pogledu postoje presecanja, na primer obe predlažu revitalizaciju sela, porodičnih gazdinstava i male poljoprivrede. Interesantno je i to što upravo ta presecanja neodoljivo podsećaju na nacističku romantizaciju seoske proizvodnje.
- Wojczewski, Thorsten. 2022. “Conspiracy Theories, Right-Wing Populism and Foreign Policy: The Case of the Alternative for Germany”, Journal of International Relations and Development, vol. 25, pp. 130-158. [↩]
- Nakon uspeha na izborima pokret se ubrzo podelio na dve struje, koje predvode Nestorović i Branko Pavlović, jedan od istaknutijih ideologa „nacionalne levice“. [↩]