Masovna pogibija izbjeglica na granicama Europske unije proteklih mjeseci prometnula je migracije u jedno od centralnih pitanja europske politike. To je potaknulo institucije Unije na planove daljnjeg otežavanja kretanja, a mađarsku vladu na najavu podizanja zida na granici sa Srbijom, koja je izazvala brojne kritike. No unatoč licemjernim lamentacijama nad “sudbinom Europe” nakon podizanja zida, mađarski potez ni po čemu ne odudara od standarda politike Tvrđave Europe, jedne od ključnih “zajedničkih politika” kontinenta.
Najava Viktora Orbana da će Mađarska duž granice sa Srbijom podići četiri metra visoku ogradu, kako bi sprečila ulazak “ilegalnih imigranata”, u Srbiji je dočekana sa strepnjom i neodobravanjem. Predsednik vlade, Aleksandar Vučić, nije propustio priliku da se po ko zna koji put nakaradno iskoristi istorijskom metaforom i objavi da “Srbija neće podizati zidove prema drugima, zatvarati se i živeti u Aušvicu”. Srbija i Mađarska su u poslednjih nekoliko godina uspostavljale sve prisnije odnose i saradnju. Zli jezici skloni su da tvrde i da Vučić u mađarskom kolegi vidi uzor, makar kada je u pitanju autoritarnost u vođenju unutrašnje politike. Otuda je ovakva reakcija protumačena kao najava zaoštravanja odnosa sa severnim susedom Srbije, u susret drugom po redu bilateralnom sastanku vlada dviju zemalja.
U pauzama napora da ukine izbornu volju naroda Grčke, poslovično zapanjeno reagovala je i evropska birokratija, upozoravajući na to da je ovakav Orbanov potez signal odustajanja od jedne ključne vrednosti, navodno upisane u same temelje Unije – solidarnosti. U istom tonalitetu nariče i liberalna opozicija u samoj Mađarskoj, žaleći se na moguće posledice lošeg PR-a u ostatku Evrope. Zidovi nisu “evropski”. Berlinski zid je bio poslednji zid koji je delio naše narode i mi smo ga srušili. Da li?
Sponzorsko i direktno učešće niza zapadnih zemalja u sukobima na Bliskom istoku i u Africi, između ostalog u pokušaju uspostavljanja kontrole nad tokom Arapskog proleća, doveli su do prolongiranog ratnog stanja, jačanja brutalnih proto-državnih projekata poput samozvane Islamske države (ISIS) i humanitarnih katastrofa. Politika tzv. liberalnog intervencionizma je, kako Dejan Jović primećuje, “umesto demokratija koje međusobno ne ratuju” stvorila “raspadnute države u kojima malotko želi živjeti”. Nepunu deceniju od pokretanja “rata protiv terorizma”, imperijalistički pohodi ogrnuti brigom za širenje demokratije, doveli su do novog velikog talasa migracija.
Izbjeglička kriza i nedostupni azil
UNHCR izveštava da je do kraja 2014. godine broj interno i eksterno raseljenih lica po prvi put od Drugog svetskog rata prevazišao 50 miliona – i to za devet i po miliona. Samo u protekle četiri godine, broj izbeglica se učetvorostručio i povećeva se za oko 42.500 ljudi dnevno. Oni su mahom iz Sirije, Eritreje, Libije, Avganistana, Iraka, Somalije, Nigerije, Ukrajine, Jemena… Prinuđeni da emigriraju koristeći se uslugama mreže švercera, u EU najčešće ulaze morskom trasom preko Italije i Grčke. Globalni izveštaj UNHCR-a za 2014. godinu ističe da se protekle godine rekordnih 207.000 migranata domoglo evropske obale. Prema podacima IOM-a, ove godine je do 17. juna u Italiju pristiglo 58.763, a u Grčku 54.275 ljudi. Željene konačne destinacije su bogate zemlje tzv. “centra” EU, ponajpre Nemačka, Francuska i Švedska.
Nakon aprilskih tragedija u Sredozemnom moru, u kojima je život izgubilo preko hiljadu ljudi, trasa preko Italije je, makar privremeno, izbila na loš glas. Oni koji napuštaju Siriju i Avganistan češće u EU ulaze preko Grčke. Put ka središtu kontinenta nastavljaju Balkanom, a u zonu Šengena ulaze mahom prelazeći 175 km dugačku, slabo nadgledanu srpsko-mađarsku granicu. Samo tokom ove godine preko 60.000 ljudi ušlo je tim putem u EU, što je porast od oko 900% u odnosu na isti period prošle godine. Iako po broju primljenih zahteva za azil daleko iza Nemačke, Mađarska se po ovoj osnovi svejedno nalazi na drugom mestu od svih članica EU.
Odgovornosti država-članica EU spram azilanata uređene su Dablinskom odredbom. Ovaj dokument nalaže da oni koji provedu duže od tri meseca u zemlji-članici koja ujedno nije zemlja u kojoj je podnesena aplikacija za azil, bivaju deportovani natrag u tu zemlju – što su uglavnom siromašnije države EU “periferije”: Grčka, Italija, Španija, Bugarska i Mađarska. To je jedan od razloga zbog kojih migranti pokušavaju da u EU uđu van zvaničnih graničnih prelaza, u nadi da će se neprimetno domoći neke od zemalja koje nude veće šanse za pronalaženje posla i koje imaju veće stope usvajanja zahteva.
“Ilegalni imigranti” ili izbjeglice?
Drugi bitan razlog je podela na “prave” i “lažne” azilante, odnosno fundamentalna razlika koju međunarodno pravo povlači između “migranata” i “izbeglica”. U staroj tradiciji pomaganja politički podobnih disidenata i žrtava sukoba u “necivilizovanim” područjima, EU kao azilante prepoznaje samo one koji su u stanju da na neki način dokažu da su im u matičnoj zemlji ugroženi život ili sloboda. Jasno je da je taj kriterijum često nemoguće ispuniti, te da umnogome zavisi od subjektivne procene onoga ko obrađuje predmet. S druge strane, većina zemalja ne prepoznaje status “ekonomskog azilanta”, čoveka kog je na emigraciju primorala teška ekonomska deprivacija. Izgleda da su za EU glad i beda ipak pre stvar ličnog izbora. Ovo pitanje posebno je bitno danas u Mađarskoj, zbog velikog broja ljudi koji napuštaju Kosovo. “Međunarodna zajednica” teško da će u skorije vreme priznati legitimitet razloga za beg sa teritorije pod njenom upravom.
Ovo nas dovodi do trećeg bitnog razloga zbog kojih se migranti odlučuju da život povere beskrupuloznim švercerima ljudi i otisnu se drumom ili nemirnim vodama u nepoznato, pre nego da se prijave na graničnom prelazu. Sve države na Balkanu svesne su da malo ko od izbeglica namerava da ostane na njihovom području, dok istovremeno trpe pritisak EU da pooštre kriterijume prijema. Otuda listom odbijaju zahteve za azil.
Rigorozna pravila, usklađena sa interesima vladajućih klasa razvijenih EU zemalja, pružajući im mehanizme zaštite od značajnijih promena na tržištu rada i većih izdvajanja sredstava za socijalne i programe inkluzije, zadaju okvir reakcije i vladajućim klasama siromašne “periferije”, uveliko pritisnute diktatom “mera štednje”. Koliko je realno očekivati od jedne Mađarske, koja od svih EU zemalja po osnovu lične potrošnje stanovništva bolje kotira jedino od Bugarske, Rumunije i Hrvatske, da omogući uslove za život dostojan čoveka hiljadama ljudi koji pristižu svakog meseca? Pozicija Bugarske još je nezavidnija. Kao članica EU koju tek čeka prijem u članstvo Šengenske zone, Bugarska je ucenjena. Da bi se pokazale kao “pouzdan partner”, bugarske vlasti čine sve kako bi migrantima otežale ne samo ulaz, već i izlaz iz zemlje, što je do sada rezultiralo i teškim prebijanjima i ubijanjima migranata od strane pogranične policije.
Umirući mit evropske solidarnosti
Pritisnute iz “centra” da istovremeno revnosnije kontrolišu spoljne granice Unije, omoguće uslove za humani tretman migranata (što pored progresivnog svetonazora podrazumeva i značajno izdvajanje finansijskih sredstava) i da sprovode, po narod ali i sopstveni rejting, pogubnu politiku “štednje”, vlasti pribegavaju drastičnim merama. Tako je prvi post-berlinski, anti-imigrantski zid podignut na delu granice između Grčke i Turske još 2011. godine. Evropska komisija je kritikovala ovaj potez samo kao – “besmislen”. Izgradnja drugog zida otpočela je krajem 2013. godine, a ove godine se dodatno proširuje – u najsiromašnijoj članici EU, Bugarskoj. Institucije EU pritom ne kukaju o urušavanju vrednosti. Zbog čega onda danas, kada identičnu stvar čini vlast u Mađarskoj, predstavnici EU drže moralne prodike?
Evropska komisija je proteklih meseci lobirala za usvajanje sistema kvota, obavezujućeg za sve države-članice, prema kom bi se migranti raspoređivali širom Unije. Proklamovana namera sistema je smanjenje pritiska na zemlje “periferije”. Bez dovoljno snage da sistem kvota urede tako da smanje sopstveni udeo u pomoći migrantima, razvijene zemlje, predvođene Nemačkom, okreću se pritiscima na “periferiju”. Tako je u proteklom periodu Austrija više puta pripretila Mađarskoj da razmatra ponovno uspostavljanje graničnih prelaza između ove dve zemlje, članice EU i Šengenske zone! Kršeći Dablinsku odredbu, Mađarska je prethodno odbila da prihvati zahtev Austrije da joj “vrati” jedan kontingent migranata.
Orban je usput objavio da će efektivno suspendovati Dablinsku odredbu u Mađarskoj, jer nema kapaciteta za zbrinjavanje tolikog broja migranata. Konačna odluka o kvotama donesena je nakon žestokih sporova koji su trajali do duboko u noć. Tokom naredne dve godine relociraće se 40.000 migranata iz kampova u Italiji i Grčkoj, ne zna se još u koje zemlje, ali ne u Mađarsku, Bugarsku i UK; relociraće se i 20.000 migranata koji trenutno nisu u zemljama-članicama EU (od čak tri miliona koji trenutno borave u okolnim zemljama); sistem kvota nije obavezujuć. Toliko o makar i unutar-evropskoj solidarnosti.
Pritisak unutarnje politike
Dok premijer Italije, svestan toga da će mađarski zid ponovo preusmeriti migracije ka obalama Italije, svoju stvarnu zabrinutost krije iza lamenta o tome šta jeste, a šta nije u “evropskom duhu”, Orban nema problem da izgovori ono što sve vladajuće klase Evrope misle: imigranti nam nisu potrebni. U vreme ekonomske krize, za snage sistema migranti ne predstavljaju samo ekonomski problem, već i političku priliku. Tu priliku Nemačka koristi da dodatno pritisne dužničke ekonomije na obodu EU. Orban je koristi za potrebe unutrašnje politike. Njegova partija je u poslednje vreme izgubila oko milion birača, dok su fašisti iz redova Jobika u stalnom usponu. U takvoj situaciji, vladajuće klase skreću udesno, pa Orban bez muke prisvaja zahteve opskurnih persona, kakav je Laslo Torockai, lider fašističkog pokreta 64 županije i načelnik Ašothaloma, seoceta koje se nalazi nadomak srpsko-mađarske granice. Torockai mesecima unazad organizuje fašističke milicije koje gone migrante nazad u Srbiju, kritikuje slabu pokrivenost prelaza i zagovara izgradnju zaštitne ograde. Sličan scenario prethodio je i podizanju ograde u Bugarskoj.
Otuda Orbanovu odluku da po Mađarskoj istakne bilborde sa anti-imigrantskim porukama treba shvatiti ozbiljno, isto kao i prethodno slanje kontroverznog vladinog upitnika o imigrantima na sve adrese u zemlji. Upitnik je ismevan zato što je na pismo odgovorilo svega 2,5% stanovništva. Bilbordi su ismevani zato što se poruke obraćaju direktno migrantima, a napisane su na, njima nerazumljivom, mađarskom jeziku. Ovakvo zaoštravanje vlasti udesno samo će legitimisati program i aktivnosti sve moćnijih mađarskih fašista.
Kako se onda okončao spor između Orbana i Vučića? Poslednjeg dana juna, policije Austrije, Mađarske i Srbije potpisale su sporazum o zajedničkom radu na sprečavanju ulaska migranata u Srbiju iz Makedonije i rasporedile trupe duž granice. Nakon toga, bilateralni sastanak srbijanske i mađarske vlade protekao je u najboljem duhu. Vučiću je smetala ideja zida, taman koliko i evropskim vladama smeta Orban – jer ruši iluziju slobode.