Kultura je u postjugoslavenskom kontekstu u najvećoj mjeri prihvatila ulogu ideološkog čišćenja terena, u prvom redu zaloga socijalističkog projekta. Prikladnu ilustraciju tih praksi predstavlja rad dvaju beogradskih muzeja: Muzeja istorije Jugoslavije i Muzeja istorije Srbije. Dok prvi svojim aktivnosti radi na afirmiranju tradicije “socijalističkog konzumerizma”, drugi promovira i veliča vrijednosti predratnog monarhizma i kapitalizma.
Jedna od osnovnih karakteristika tranzicione kulture u Srbiji je istorijski revizionizam. On se pojavljuje iz potreba dalje izgradnje i pronalaska nacionalnog indetiteta, prema mitološkom verovanju čudesno nestalog tokom godina socijalizma. Pored toga, u svom manje očitom obliku, revizionizam se javlja usled pritisaka za komercijalizacijom kulture što se može jasnije sagledati u vezi turizma i kulture. U svojim krajnjim konsekvencama ovakva uloga kulturne produkcije služi afirmaciji vladajućih političkih i ekonomskih elita i izgradnji društvenog konsenzusa oko nužnosti kretanja trnovitim putem ka dostizanju standarda razvijenog sveta. Kako bi se ovo građanima objasnilo nužno je bilo prvo delegitimisati bilo kakve uspehe prethodnog socijalističkog sistema.
Od početka devedesetih godina kulturna politika prestaje da bude skup, u velikoj meri, koherentnih ciljeva prema prosvećivanju i uključivanju građana u kulturno stvaralaštvo kakva je mogla biti tokom socijalizma. U nastupajućem periodu kulturna politka se kontinuirano menja, a uvek u skladu sa trenutnim političkim potrebama vladajuće elite. Odnosno, prioriteti i usmerenja u sektoru kulture su menjani od mandata do mandata, što je situacija u kojoj se kultura nalazi i danas.
Ipak, ovo ne znači da se ne mogu izvući i određene zajedničke karakteristike upravljanja kulturom tokom tranzicije. Osnovna metoda je ukidanje samoupravnog modela planiranja i rukovođenja radom kulturnih ustanova na različitim nivoima državnog organizovanja. Time je tokom devedesetih omogućeno centralizovano upravljanje nad kulturnom proizvodnjom i distribucijom. U kasnijem periodu, početkom dvehiljaditih, sa demokratskim promenama dolazi i priča o potrebi za decentralizacijom – ona se zapravo nikad nije desila osim što su pod tom parolom upravljanje nad institucijama preuzeli različiti eksperti i menadžeri.
Kultura u službi “demokratije”
Izgradnja, razvijanje i promovisanje nacionalnog kulturnog indetiteta je komponenta kulturne politike u čitavom tranzicionom periodu. Tokom devedesetih godina prošlog veka u najvećoj se meri zasnivalo na veličanju mitoloških i stvarnih heroja iz davnina i bitaka koje su oni vodili. Slično je nastavljeno i nakon smene režima Slobodana Miloševića. Kreatori kulturne politike novog režima su prethodnicima zamerali to što je srpski kulturni nacionalni indetitet tokom devedesetih građen u izolovanosti od ostatka Evrope. U momentu kada je demokratija pobedila otvorio se i put procvatu nacionalnog indetiteta i njegovom razvoju i suživotu unutar porodice evropskih naroda. Važna stvar za razvoj kulturne politike u novom milenijumu je i agresivno promovisanje, i na kraju zakonsko regulisanje i institucionalno izjednačavanje različitih tipova vlasništva u kulturnim delatnostima. Odnosno, i u sektoru kulture je privatna svojina zadobila u najmanju ruku jednakovredni status. Za izgradnju nacionalnog kulturnog indetiteta ovo je bio signal da se konačno može krenuti i u poslednju ofanzivu spram socijalističke kulturne politike i vrednosti koje ona predstavlja.
Izmenjenu društvenu ulogu kulturnih institucija u tranzicionoj Srbiji možemo videti na primeru dve referentne ustanove – Muzej istorije Srbije i Muzej istorije Jugoslavije. Ovi primeri postaju naročito slikoviti poslednjih godina kada društvena transformacija ulazi u svoju završnu fazu degradacije radničkih prava, umanjivanja zarada i penzija te privatizacije preostalih javnih resursa i preduzeća, što se sprovodi uz minimalne otpore. Iako nas imena dve pomenute institucije asociraju na različita nasleđa političkih, istorijskih i kulturnih modela, njihovo današnje delovanje, uz sasvim vidljive i značajne razlike, jednako vodi ka usvajanju i afirmaciji vladajućih političko-ekonomskih ideja.
Već sam oblik u kome danas postoje ove dve institucije govori o promeni društvene uloge kulture. Ukidanjem Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije i Memorijalnog centra Josip Broz Tito te spajanjem ova dva fonda 1996. godine nastaje Muzej istorije Jugoslavije. Tek 2005. godine, paralelno sa porastom revizionističkih tendencija, država dodeljuje reprezentativni izložbeni prostor nekadašnjeg Muzeja revolucije Muzeju istorije Srbije. Tako ovaj muzej sa svojim kolekcijama, pre svega vezanim za istoriju ustanaka protiv turske vladavine u XIX veku, koje su oformljene tokom socijalističkog perioda, dobija sasvim novu ulogu i prostor preko puta državnog parlamenta. Ovim činom na mesto revolucije dolazi sprska istorija koja postaje deo reprezentativne urbanističke državotvorne ose u kojoj se nalaze sedišta političke, finansijke i sudske moći. Sa druge strane Muzej istorije Jugoslavije je utemeljen na značajnim arhivima i umetničkim kolekcijama od suštinskog značaja za razumevanje nastanka i razvoja socijalističke Jugoslavije, Saveza komunista i ključnih ličnosti. Velika baština koju novi sistem vidi pre svega kao predstavu mračne komunističke prošlosti.
Depolitizacija socijalističkog nasljeđa
Prema sprovedenim istraživanjima, 145 muzeja u Srbiji je imalo preko dva miliona poseta u 2013. godini, što svakako nije zanemarljiva brojka. Iz Muzeja istorije Jugoslavije tvrde da su najposećeniji muzej u Srbiji sa preko 110.000 poseta, od čega 80% poseta čine turistički obilasci. S obzirom da se u kompleksu ovog muzeja nalazi i Kuća cveća – grobno mesto Josipa Broza Tita kao jedna od najvećih turističkih atrakcija Beograda, ovakva poseta i ne treba da nas čudi.
Bivanje turističkom atrakcijom je postala društvena uloga ovog prostora sukladno ideološkim i ekonomskim transformacijama. Turizam se pojavljuje kao šansa za razvoj, istraživanje i predstavljanje ove baštine. Međutim, takva šansa ima i svoju cenu, a to je da zarad uspešnosti institucija se mora povinovati imperativima tržišta i popratne ideoleogije. U ovom slučaju to znači jugonostalgičnu predstavu socijalizma pre svega kroz isticanje materijalnih ostataka istorije koji se mogu povezati sa današnjim kulturološkim i konzumerskim navikama. Nostalgična osećanja spram “boljeg života” i “srećnog detinjstva” (sasvim razumna s obzirom na vreme u kome živimo) postaju razlog predstavljanja raznih proizvoda, modnih trendova, turističkih destinacija, podkulturnih grupa itd. iz perioda socijalističke Jugoslavije. Međutim, čak i ako pretpostavimo da bi pozitivna sećanja na ovaj period mogla služiti barem kao okidač za izgradnju današnje leve politike, u ovom kontekstu se to ne dešava. Čestim zaobilaženjem dosadnih političkih i ekonomskih tema koje se tiču socijalizma i njegovog razvoja takve predstave ostaju samo opravdanje i dodatni podsticaj stvaranju poželjnih predodžbi o preduzetništvu i konzumerizmu. Ako se u okviru muzeja nekada i organizuje dskusija o tome kako su izgrađena radnička odmarališta, ona ostaje zatvorena u uske akademske okvire, do šire javnosti dolazi samo slika lepog Jadrana (koji je i dalje jednako osunčan i jednako se mogu potrošiti pare).
Jugonostalgija, koja je postala komercijalno još isplativija od početka poslednje krize kapitalizma, svakako nije izum Muzeja istorije Jugoslavije, ali u njemu dobija svoju institucionalnu potvrdu. U svojim najbanalnijim oblicima jugonostalgija se generiše kroz preduzetničke projekte kakav je bila serija izožbi “Živeo život“. U nešto drugačijem obliku ovakvo depolitizovanje istorije se pojavljuje i u različitim projektima udruženja sa kojima Muzej sarađuje. Takve izložbe pokazuju promenu ekonomske paradigme u kojima institucije kulture obavljaju svoje delatnosti. Institucije kao što je Muzej istorije Jugoslavije nemaju dovoljno sredstava ni kadrova kako bi adekvatno obradile i predstavile veliku građu koja im je poverena. Rešenje se pronalazi u prenošenju te uloge na nezavisne istraživače i udruženja, te zajedničkom traženju sredstava kod različitih privatnih i stranih fondova.
Rehabilitacija monarhizma: socijalizam kao anomalija
I dok ovakav način rada, a pre svega veliki trud zaposlenih, omogućava da vidimo veliki broj artefakata koje čuva Muzej istorije Jugoslavije, istovremeno politički i ekonomski pritisci sa kojima je institucija suočena menjaju načine čitanja i prezentovanja tog materijala. Tako se obrazovna uloga ove institucije pomera od mogućnosti kritičkog promišljanja uvjeta razvoja i delovanja radničkog pokreta i uspostavljanja socijalističke države ka normalizaciji i legitimisanju onih pojava protiv kojih se radnički pokret borio.
Muzej istorije Srbije funkcioniše u istim uslovima, međutim njegov fundus i projekti se savršeno uklapaju u potrebe vladajuće elite. O tome najbolje govori izložba “U ime naroda! Politička represija u Srbiji 1944.–1953.” koja više od godinu dana nakon otvaranja izaziva polemike i nastavlja svoju turneju po izložbenim prostorima u različitim gradovima Srbije kako bi vršila svoju obrazovnu ulogu. Prema tvrdnjama organizatora izložbu je videlo preko 500.00 posetilaca, a veliki broj njih čine organizovane grupne posete đaka i nastavnog osoblja.
Izložba predstavlja saradnju udruženja i institucija a podržana je od strane državnih fondova, javnih institucija, kao i nekih pripadnika takozvane kulturne i intelektualne elite – jedan pozamašni državni projekat koji počinje i završava se u istorijskom revizionizmu. Upravo u kvazinaučnom istraživanju i predstavljanju dešavanja neposredno nakon Drugog svetskog rata leži i društvena uloga ove institucije. Namera ove izložbe i organizatora nije da omoguće kritičko promišljanje ovog perioda istorije u Jugoslaviji, već da kroz selektivno prikazivanje artefakata i banalizovano dramatičnu scenografiju prikažu zločine komunista. Međutim, kako smo mogli videti na izložbi glavni problem nisu, nesumnjivo postojeći, zločini nad nevinim ljudima, već raskid sa kapitalizmom i monarhijom koji je tada učinjen. Projekt prvenstveno stremi tome da predstavi jugoslovenski socijalizam kao nasilan i nelegitiman autoritaran sistem koji čini anomaliju u istoriji Srbije, te na taj način pruži legitimitet današnjim elitama koje ponovo obezbeđuju i sprovode diktaturu kapitala.
U službi “najmudrijih glava” i “najbogatijih kuća”
O materijalnim greškama u istorijskim istraživanjima, preterivanjima i prevarama vezanim za broj žrtava te banalizovanju muzejske postavke ove izložbe je već pisano, a posebno bi trebalo pogledati opsežan tekst Milana Radanovića. Za ovu priliku možemo se samo podsetiti prvog, a možda i ključnog artefakta na izložbi. Na samom ulazu u izložbeni prostor postavljena je velika fotografija Zorana Đinđića koji u rukama drži petokraku skinutu sa gradske skupštine Beograda 1996. godine. Sama fotografija nam naravno ništa ne govori o dešavanjima nakon II sv. rata, za razliku od nekih drugih koje to čine prikrivajući činjenice i svodeći politiku na empatiju. Tako se zakonsko procesuiranje nekih pojedinaca nakon rata predstavlja kao mitski obračun sa srpskim “najmudrijim glavama” i “najbogatijim kućama”. Ne uzima se u obzir to što su neki pojedinci stekli ogromna bogatstva tokom rata u saradnji sa okupatorom i kroz eksploataciju radne snage zarobljenih ljudi, ili su prosto sticali profit koristeći nestašicu proizvoda tokom rata. I niz ekonomsko političkih odluka i modela koji su uspostavljeni nakon rata (kolektivizacija, zadrugarstvo, nacionalizacija, opismenjavanje stanovništva…), a koje su nesumljivo milione ljudi izveli iz bede i omogućili im vertikalnu društvenu pokretljivost, predstavljaju se kao teror nad stanovnicima Jugoslavije.
Ako ovi delovi postavke i nemaju direktne veze sa stradanjem nevinih civila nakon rata oni svakako jesu značajni simbolički prenosnici društvene i obrazovne uloge Muzeja istorije Srbije i projekta “U ime naroda! Politička represija u Srbiji 1944.–1953.” Kultura u ovom aranžmanu odigrava krajnje revizionističku ulogu čiji su ciljevi afirmacija desnih politika u nizu od Miloševića preko Đinđića do Vučića, kao i opravdavanje konkretnih materijalnih potreba naslednika nekadašnje predratne buržoazije koje su oličene u nizu sudskih rehabilitacija saradnika okupatora i zakonskim i sudskim odlukama o povraćaju imovine.
Uloga kulture se svakako ne svodi na ova dva primera, ali makar dok se učesnici u kulturnoj produkciji ne osmele da načine neke drugačije korake, u svom glavnom toku kultura i dalje vrši ulogu ideološkog glancanja vladajućih politika. Tako bez obzira da li se radi o depolitizaciji socijalističkog nasleđa ili umivanju četništva i monarhije to iskrenuto prikazivanje istorije i na tim osnovama stvaranje savremene kulture ne vode kritičkom prihvatanju i razumevanju sadašnjosti. Time kultura i gubi svoju društvenu ulogu i tako postaje jedan od instrumenata za stvaranje i opravdavanje konsenzusa o nizu odluka koje direktno idu na štetu većine stanovništva.